راهنمای خرید فن کیس؛ هرآنچه پیش از خرید فن کیس باید بدانید

وقتی از یک کامپیوتر دسکتاپ قدرتمند حرف می‌زنیم، معمولاً ظاهر و سخت‌افزار بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. اما عاملی که واقعاً روی کارایی، دما و عمر قطعات اثر می‌گذارد، سیستم خنک‌سازی است. فن کیس به‌عنوان عامل اصلی گردش هوا در کامپیوتر شما نقشی تعیین‌کننده در سلامت سیستم دارد. در این راهنمای خرید، مهم‌ترین نکات انتخاب فن کیس را به صورت فنی و دقیق به شما می‌گوییم.

فهرست مطالب این مقاله:

- مقدمه
- معیارهای مهم در انتخاب فن کیس
- تفاوت فن کیس با فن CPU و کارت گرافیک
- انواع فن کیس 
- ابعاد رایج فن کیس
- چگونه بهترین فن کیس را انتخاب کنیم؟
- چیدمان صحیح فن‌ها در کیس
- اشتباهات رایج در خرید و نگهداری فن کیس
- جمع بندی و پرسش‌های رایج

مقدمه

فن کیس یکی از مؤلفه‌های کلیدی در معماری خنک‌سازی یک سیستم کامپیوتری است؛ جریانی که تولید می‌کند مستقیماً بر دمای عملیاتی، پایداری حرارتی و طول عمر قطعات حساس اثر می‌گذارد. با وجود این نقش حیاتی، انتخاب فن مناسب اغلب در فرآیند اسمبل سیستم نادیده گرفته می‌شود و نتیجه آن شکل‌گیری نقاط داغ، گردش هوای ناکارآمد و افزایش نویز است.

وظیفه اصلی فن کیس ایجاد یک چرخه پایدار ورود هوا (Intake) و خروج هوا (Exhaust) است؛ چرخه‌ای که در صورت انتخاب نادرست فن از نظر توان، فشار استاتیکی، جهت جریان و چینش، دچار تلاطم (Turbulence)، حبس حرارتی و افت کارایی می‌شود. حتی در حالی که پردازنده و کارت گرافیک خنک‌کننده اختصاصی دارند، بسیاری از اجزای حیاتی مانند VRM مادربرد، SSDهای NVMe و مدارهای تغذیه تنها با جریان هوای تولیدشده توسط فن‌های کیس پایدار می‌مانند. به همین دلیل، کیفیت و کارایی فن کیس بخش تعیین‌کننده‌ای از «سلامت حرارتی» یک سیستم محسوب می‌شود.

وجود چند فن روی کیس لزوماً به معنای خنک‌سازی مطلوب نیست؛ توان ناکافی، طراحی ضعیف پره‌ها، فشار استاتیکی نامناسب یا یاتاقان‌های بی‌کیفیت می‌توانند فن را به منبع نویز و مصرف برق تبدیل کنند بدون آنکه جریان هوای مؤثر ایجاد کند. همین موضوع باعث شده بسیاری از کاربران، فن‌های پیش‌فرض کیس و حتی بعضی از فن‌های همراه کولرهای AIO را با نمونه‌های حرفه‌ای‌تر جایگزین کنند.

در این راهنما، معیارهای فنی انتخاب فن (شامل CFM، فشار استاتیکی، نوع یاتاقان، میزان صدای (نویز) تولیدی، هدرهای PWM و DC، و اصول چیدمان بهینه جریان هوا) به‌صورت دقیق بررسی می‌شود تا بتوانید مناسب‌ترین فن کیس را با توجه به نیاز حرارتی سیستم خود انتخاب کنید.

حامی این مقاله: شرکت گسترش تجارت تابا با ارائه فن‌ها و کولرهای AWEST و SilverStone، مجموعه‌ای از محصولات خوش‌قیمت، کم‌صدا و بادوام را همراه با گارانتی معتبر 24 ماهه در بازار کشور عرضه می‌کند.

معیارهای مهم در انتخاب فن کیس

همانطور که انواع مختلفی از پردازنده، کولر و کیس در دسترس است، فن‌ها نیز نوع‌های مختلفی دارند که بر اساس ویژگی‌های فیزیکی، مشخصات فنی و خصوصیات ایروداینامیکی باهم فرق دارند. به همین دلیل نخست نگاهی می‌اندازیم بر مفاهیم پایه در مورد فن و مشخصاتی که باید به آنها توجه کرد.

نوع یا کاربری فن

فن‌های کامپیوتر از نظر اینکه برای استفاده بر روی کیس، کولر یا رادیاتور طراحی شده‌اند، با هم فرق دارند. برای نمونه فن کیس ممکن است برای نصب بر روی خنک کننده CPU مناسب نباشد یا فن کولر به درد کیس نخورد. از همین رو هر نوعی فنی برای نصب بر روی کیس مناسب نیست. در عین حال حتی جایگاهی که می‌خواهید فن را بر روی آن نصب کنید، بر انتخاب فن تاثیرگذار است. توضیحات بیشتر در خصوص انواع فن کیس را در بخش‌های بعدی این مقاله خواهید خواند.

اندازه فن

سایز فن کیس نه تنها تعیین کننده میزان بزرگی آن است، بلکه بر روی خصوصیاتی چون میزان هوادهی، شدت آلودگی صوتی و قیمت آن تاثیرگذار است. در حال حاضر فن‌های 12 سانتی‌متری و 14 سانتی‌متری جزء رایج‌ترین انواع فن برای کیس هستند. 

ضروری است که اندازه جایگاه‌های فن کیس از نظر ابعاد فن و تعداد فن‌های قابل نصب چک شوند. همچنین جایگاهی در فضاهای محدود همچون پشت پنل جلویی کیس، پهنا یا ضخامت فن قابل نصب ممکن است محدودیت داشته باشد و نتوان هر نوع فنی را به آسانی نصب کرد.

کیفیت و دوام

فن کیس نیز همانند هر کالای دیگری از سوی ده‌ها برند مختلف و با کیفیت‌های بسیار گوناگون عرضه شده است. یک فن کیفیت پایین در کنار اینکه هوادهی خوبی ندارد، ممکن است بسیار پر سر و صدا باشد یا لرزش زیادی ایجاد کند و خیلی زود مستهلک شود. این در حالی است که فن‌های باکیفیت معمولاً از مواد باکیفیت‌ ساخته شده‌اند و از نظر کارایی و طول عمر نیز برتری دارند.

در حالی که سازندگان برجسته فن کیس محصولات بسیار خوبی دارند که در ساخت آنها به جزئیات بسیار ریز هم توجه شده است، اما معمولاً قیمت بالایی هم دارند. بنابراین خرید یک فن متعادل از نظر کیفیت و قیمت اغلب مواقع خواسته کاربران است.

عمر مفید فن

از آنجایی که فن یک قطعه مکانیکی است، به مرور دچار استهلاک و افزایش نویز یا حتی خرابی کامل می‌شود. از همین رو توجه به طول عمر مفید فن کیس که معمولاً بر اساس MTBF بیان می‌شود، بسیار حائز اهمیت است.

هرچند طول عمر یک فن را نمی‌توان به سادگی پیش‌بینی کرد، اما در محیط‌های آزمایشگاهی فاصله خرابی آنها سنجیده می‌شود و هرچه که عدد MTBF بالاتر باشد، بهتر است. این مقدار بر حسب ساعت کارکرد بیان می‌شود.

میزان نویز فن (dBA)

میزان نویز فن‌های مختلف به شدت متفاوت است و یک فن کیس خوب نباید آلودگی صوتی آزار دهنده‌ای داشته باشد. بنابراین توجه به مقدار نویز فن که معمولاً بر حسب دسی بل وزنی بیان می‌شود، یک نکته کلیدی در انتخاب فن برای کیس کامپیوتر است. به بیان دیگر می‌توان گفت dBA شدت آلودگی صوتی قابل شنیدن برای گوش انسان را نشان می‌دهد.

هرچه که میزان نویز فن یا عدد dBA آن پایین‌تر باشد، یعنی کم‌صدا تر است. با این حال ممکن است سازنده زرنگی کند و مقدار واقعی dBA یا شدت نویز در زمان چرخش با حداکثر RPM را بیان نکند. از همین رو در مشخصات فن کیس به دنبال بیشینه شدت نویز باشید.

به طور خلاصه می‌توان گفت یک فن کیس خوب dBA زیر 40 دارد و هرچه که به عدد 30 نزدیک‌تر باشد، کم‌صدا خواهد بود.

سرعت چرخش فن (RPM)

این مقدار بیانگر سرعت چرخش فن است که معمولاً به صورت بازه بیان می‌شود. برای نمونه سرعت چرخش یک فن می‌تواند بین 300 تا 1400 دور در دقیقه باشد که اولی نشان دهنده کمینه سرعت و دومی نشان‌دهنده حداکثر سرعت فن است.

در صورتی که خواهان یک فن کم‌صدا هستید، باید کمینه سرعت آن پایین باشد تا در مواقع خنک بودن سیستم با سرعت پایین بچرخد و نویز زیادی تولید نکند. در عین حال اگر خواهان هوادهی بیشتر باشید یا بخواهید دفع گرما هنگام گیمینگ و استفاده سنگین از سیستم بهتر انجام شود، به سرعت چرخش بالا نیاز دارید. 

نکته کلیدی اینجاست که سرعت چرخش ارتباط خطی با میزان هوادهی ندارد و ممکن است یک فن مرغوب با سرعت چرخش 800 دور هم بتواند خنک کنندگی مناسبی فراهم کند اما یک فن دیگر در سرعت 1300 دور هم نتواند پرتاب باد قوی داشته باشد. بدتر اینکه سرعت چرخش ارتباط مستقیمی با نویز فن دارد و معمولاً فن‌های دور بالا صدای بیشتری هم دارند.

انواع یاتاقان فن

یکی از معیارهای مهم در انتخاب فن کیس، نوع یاتاقان آنها است که تاثیر مستقیمی بر میزان نویز، سرعت استهلاک و طول عمر دارد. فن‌ها می‌توانند دارای مغزی‌های پیشرفته‌ای با فناوری FDB یا انواع بسیار ارزان مثل بوشی باشند.

بوشی (Sleeve): این فن‌ها جزو ارزان‌ترین‌ها هستند و فقط مقدار محدودی روغن برای روانکاری در آنها وجود دارد و با توجه به میزان اصطکاک بالای شفت با محفظه نگه‌دارنده، معمولاً خیلی سریع دچار استهلاک و افزایش نویز می‌شوند. بنابراین بهترین یا بادوام‌ترین انتخاب نیستند. همچنین فن‌های اسلیو معمولاً در صورت چرخش در سرعت‌های بالا نویز و گرمای زیادی تولید می‌کنند. 
دقت داشته باشید که بسیاری مواقع سازندگان از اسم‌های فریبنده برای یاتاقان‌های Sleeve استفاده می‌کنند.

بلبرینگی (Ball Bearing): این فن‌ها دارای یک یا دو ردیف ساچمه هستند که بسیار عملکرد روانی دارند، به همین دلیل طول عمر بالایی هم دارند و مناسب کار در سرعت‌های بالا نیز هستند. طبیعی است که فن بال بیرینگ گران هم باشد.

FDB: در فن‌های مجهز به یاتاقان FDB، روغن‌کاری پیشرفته و ساختار هیدرودینامیک موجب کاهش اصطکاک و افزایش طول عمر می‌شود. این نوع فن پیشرفته‌ترین و بهترین یاتاقان را از نظر روان بودن و دوام دارد، با این حال معمولاً گران‌تر است. البته باید در نظر داشت که همه یاتاقان‌های FDB به یک اندازه خوب نیستند و در این زمینه بهتر است به اعتبار برند و گارانتی محصول نیز توجه ویژه‌ای شود.

Rifle Bearing: نوع بهبودیافته‌ای از یاتاقان بوشی است که با روانکاری بهتر اجزای هسته، موجب افزایش طول عمر فن می‌شود.

یاتاقان مغناطیسی (MagLev): این نوع از یاتاقان‌ها معمولاً در محصولات گران‌قیمت یافت می‌شوند و سازندگان ادعا می‌کند با معلق نگه‌داشتن روتور با استفاده از نیروی مغناطیسی، شدت سایش را پایین آورده‌اند که از نظر تئوری موجب افزایش طول عمر فن می‌شود. با این حال فعلاً برای قضاوت درباره آنها زود است.

نوع نورپردازی فن 

فن‌های کیس بسته به مدل ممکن است ساده یا دارای نورپردازی باشند. اما خود نورپردازی فن کیس، انواع مختلفی دارد که در ادامه به معرفی کوتاه آنها می‌پردازیم.

• تک رنگ LED: این فن‌ها تعدادی LED رنگی دارند و معمولاً نور آنها همیشه روشن یا دارای یک افکت خاص است. بنابراین قابل شخصی سازی نیستند. این فن‌ها معمولاً در تاریکی شب بسیار مزاحم و پر نور هستند.
• نورپردازی RGB ثابت (Fixed): نورپردازی این فن‌ها رنگی است و چندین رنگ مختلف دارد، با این حال قابل تغییر یا کنترل نیست.
• فن RGB تک رنگ: این فن‌ها RGB هستند اما هر بار فقط یک رنگ را نمایش می‌دهند و قادر به نمایش افکت‌های رنگی نیستند.
• فن ARGB: این فن‌ها قادر به نمایش طیفی از رنگ‌های مختلف و جلوه‌های نمایشی رنگی هستند. بنابراین کامل‌ترین نوع فن آر جی بی محسوب می‌شوند.

نکته بسیار مهم: اینکه فن RGB قابل کنترل و شخصی سازی باشد، بسیار مهم است و همه فن‌های RGB لزوماً قابلیت اتصال به مادربرد و تغییر نورپردازی را ندارند. همچنین فن‌های مشهور معمولاً قابل سینک شدن هستند اما برخی محصولات ساده‌تر امکان اتصال به مادربرد را نداشته و فقط با کنترلر اختصاصی کار می‌کنند.

نوع طراحی تیغه فن

اگر به فن‌های مختلف نگاه کنید، به خوبی متوجه تفاوت طراحی بخش تیغه آنها خواهید شد. اینکه طراحی پره‌های فن چه شکلی باشد یا اندازه و تعداد آنها چطور باشد، مستقیماً بر میزان هوادهی، قدرت پرتاب باد، نویز و طول عمر فن تاثیر گذار است. با این حال متاسفانه هیچ معیار دقیقی برای مقایسه آنها وجود ندارد و هر سازنده ادعا می‌کند که طراحی بهتری دارد.

می‌توان گفت طراحی بخش تیغه در برندهای معتبر معمولاً بسیار اصولی‌تر و بهتر است و در برندهای متفرقه حتی ممکن است موجب سنگین شدن بخش پره‌ها و استهلاک زودرس فن شود. شاید بتوان گفت مهم‌ترین تاثیر نوع طراحی تیغه فن، بر میزان متمرکز بودن هوا و حجم جابجایی هوا است.

 نحوه کنترل سرعت (فن‌های DC و PWM)

یکی از تفاوت‌های کلیدی فن‌های موجود در بازار، به چگونگی کنترل سرعت چرخش آنها مربوط می‌شود که DC و PWM از جمله آنها هستند. به همین دلیل درک تفاوت میان فن‌های DC و PWM برای هر خریداری که به دنبال فن کیس کم صدا است، حیاتی است.

فن‌های DC (۳ پین): کنترل سرعت در این فن‌ها با تغییر ولتاژ (Voltage Control) اعمال می‌شود. فن با ولتاژ ۱۲ ولت کار می‌کند و مادربرد با کاهش ولتاژ (مثلاً به ۶ ولت)، سرعت آن را کم می‌کند. مشکل این روش این است که کنترل دقیق سرعت دشوار است و فن‌ها معمولاً نمی‌توانند زیر یک آستانه ولتاژ خاص (معمولاً حدود ۴۰٪ سرعت اسمی) به کار خود ادامه دهند و خاموش می‌شوند.

فن‌های PWM (۴ پین): این فن‌ها از یک فناوری پیشرفته‌تر به نام مدولاسیون عرض پالس (Pulse Width Modulation) برای کنترل سرعت استفاده می‌کنند. ولتاژ (۱۲ ولت) ثابت باقی می‌ماند، اما سیم چهارم یک سیگنال دیجیتال (PWM Signal) به فن ارسال می‌کند که یک روش ایده آل برای کنترل سرعت حرکت فن کیس است.

اینکه فن کیس DC یا PWM باشد بر روی کانکتور آنها نیز تاثیرگذار است و فن‌های DC کانکتور 3 پینی دارند، این در حالی است که فن‌های PWM چهار سیم دارند. البته فن‌های قدیمی یا برخی تبدیل‌های اضافی موجود در جعبه فن می‌تواند از نوع Molex باشد که مستقیم به پاور سیستم وصل می‌شود و دیگر هیچ کنترلی بر روی سرعت چرخش فن کیس وجود ندارد.

در همین رابطه بخوانید:

- بهترین خنک کننده CPU پردازنده کامپیوتر در بازار
- مقایسه خنک کننده فعال و فن غیر فعال: Active یا Passive؟

امروزه اغلب مادربردها و حتی برخی کیس‌ها دارای کنترل پیشرفته فن هستند و می‌توان سرعت فن کیس را بر اساس دمای قطعات تنظیم کرد. حتی امکان خاموش نگه داشتن فن‌های مشخص در زمان پایین بودن دما یا لود وجود دارد که به کاهش نویز و لرزش کمک می‌کند. برای برخورداری از این مزایا و امکان تعریف نمودار فن (Fan Curve) به منظور تغییر سرعت چرخش بر اساس دما، باید فن کیس از PWM پشتیبانی کند.

گارانتی فن

یکی از نکات مهم در انتخاب و خرید فن برای کیس، توجه به گارانتی آن است. طبیعتاً فن هم همانند قطعات دیگر سیستم مستعد خرابی یا نقص تولید است و هرچه که گارانتی طولانی‌تر و معتبرتری داشته باشد، خیالتان آسوده‌تر خواهد بود. در خصوص فن‌های گران‌تر اهمیت گارانتی بیشتر است. پیشنهاد می‌شود در خرید فن کیس افزون بر مدت گارانتی، به خوشنام بودن و اعتبار شرکت گارانتی کننده هم توجه کنید.

گارانتی معتبر فن یکی از عوامل مهم در انتخاب آن است و همیشه توصیه می‌کنیم که فن بدون گارانتی مشخص و مطمئن خریداری نکنید.

تفاوت فن کیس با فن CPU و کارت گرافیک

حالا که کلیات فن کامپیوتر و مشخصات اصلی آنها را شناختیم، وقت آن است که وارد مباحث تخصصی‌تر در زمینه فن کیس شویم. برای شروع، بیان تفاوت فن کیس با فن کولر مناسب به نظر می‌رسد.

با اینکه همه انواع فن ساختار تقریباً مشابهی دارند و از یک هسته، یک پروانه و یک محفظه (قاب فن) تشکیل شده‌اند، اما کارکرد و خصوصیات آنها متفاوت است. برای نمونه بین فن کیس با فن کولر پردازنده و کارت گرافیک تفاوت‌هایی بزرگی وجود دارد که اغلب با چشم قابل مشاهده نیست.

البته در برندها و محصولات ارزان قیمت ممکن است این تفاوت‌ها وجود نداشته باشد یا چندان مورد توجه قرار نگرفته باشد. 

ویژگی اصلی فن خنک‌کننده قطعات سیستم

هیت‌سینک‌های آلومینیومی یا رادیاتورهای واترکولر دارای تعدادی زیادی فین (پره) بسیار متراکم و نزدیک به هم هستند که وظیفه دفع گرما و انتقال آن به هوای داخل کیس را بر عهده دارند. با این حال مشکل اینجاست که این پره‌ها مقاومت زیادی در برابر عبور جریان هوا ایجاد می‌کنند و هوای فن به راحتی قادر به نفوذ به فین‌ها یا عبور از آنها نیست. به همین دلیل فن‌های CPU عموماً باید دارای فشار استاتیک بالا باشند تا بتوانند هوا را از میان این موانع عبور دهند.

فن‌های کارت گرافیک هم تا حد زیادی شبیه به فن CPU هستند اما از آنجایی که اغلب کوچک‌تر هستند و گرافیک هم گرمای زیادی تولید می‌کند، پرتاب باد قوی و سرعت چرخش بالایی دارند.

معرفی فن کیس (تهویه)

در حالی که فن کولرها وظیفه دفع گرما را بر عهده دارند، وظیفه فن کیس ایجاد گردش هوا در فضای داخل کیس است تا هم هوای تازه (خنک) به قطعات مختلف برسد، و هم گرمای قطعات به خارج از کیس هدایت شود. از آنجایی که برخلاف کولر اینجا مانع جدی پشت یا جلوی فن نیست، تمرکز طراحی آن‌ها بیشتر بر جابجایی حجم بالایی از هوا (Airflow یا CFM) است و کمتر به فشار هوا توجه می‌شود. 

طبق آنچه که بیان شد، فن کیس با فن کولر تفاوت‌های مهمی دارد که شاید با چشم قابل مشاهده نباشد اما بسیار تاثیر گذار است. طبیعتاً بهترین نتیجه را در شرایطی خواهید گرفت که این دو در هماهنگی با هم کار کنند.

انواع فن کیس (انواع فن قاب کیس)

افزون بر فرق فن کیس با فن سی پی یو، خود فن کیس نیز انواع مختلفی دارد و باید در جای مناسب از فن مناسب با ویژگی‌های مطلوب استفاده کرد. در ادامه به معرفی هر یک از آنها می‌پردازیم.

دسته‌بندی فن کیس بر اساس ابعاد

اندازه فن تأثیر مستقیمی بر میزان جابجایی هوا و شدت آلودگی صوتی دارد. به طور خلاصه هرچقدر که یک فن کوچک‌تر باشد، قدرت هوادهی کمتری دارد و باید با سرعت چرخش (RPM) بالاتری کار کند که موجب افزایش شدت آلودگی صوتی می‌شود. اندازه‌های رایج فن کیس شامل ۱۲۰، ۱۴۰ و ۲۰۰ میلی‌متری است که به عنوان 12 سانتی‌متری، 14 سانتی‌متری و 20 سانتی‌متری هم شناخته می‌شوند. البته برخی سازندگان کیس از فن‌های اختصاصی با اندازه نامتعارف هم استفاده می‌کنند.

پیش از انتخاب فن کیس باید مشخصات محل نصب را جهت سازگاری فن و کیس بررسی کنید

• ۱۲۰ میلی‌متری: رایج‌ترین اندازه فن کیس بوده و بر روی اکثر کیس‌ها قابل نصب است.
• ۱۴۰ میلی‌متری: قدرت هوادهی بهتری دارد و روز به روز در حال کسب محبوبیت بیشتر است
• ۲۰۰ میلی‌متری: بیشترین قدرت هوادهی را دارد و معمولاً در کیس‌های بزرگ یا فول تاور استفاده می‌شود.

معمولاً هرچه که اندازه فن کوچک‌تر باشد، سازنده کیس تعداد بیشتری از آنها نصب یا پشتیبانی می‌کند. برای نمونه ممکن است در جلوی یک کیس امکان نصب سه فن 12 سانتی‌متری یا دو فن 14 سانتی‌متری وجود داشته باشد.

اگر شما هم می‌پرسید فن کیس ۱۴۰ میلی‌متری بهتر است یا ۱۲۰ میلی‌متری، باید بگوییم فن‌های بزرگتر مانند ۱۴۰ میلی‌متری اغلب مواقع (اما نه لزوماً) بهتر هستند. از آنجایی که فن بزرگ‌تر پره‌های بزرگ‌تر و سطح مقطع بیشتری دارد، قادر است حجم هوای بیشتری (CFM) را در RPM پایین‌تری جابجا کنند. این یک مزیت است، زیرا RPM پایین‌تر به معنای نویز کمتر (dBA) است. به عبارت دیگر، فن‌های بزرگتر کارآمدتر هستند و می‌توانند سیستم شما را در سکوت بیشتری خنک کنند. 

در مورد فن‌های بزرگ ۲۰۰ میلی‌متری یا بزرگ‌تر که معمولاً از قبل بر روی پنل جلویی کیس‌ها نصب شده‌اند، باید در نظر داشت که این فن‌ها وقتی مانعی جلوی آنها نباشد هوادهی عالی دارند، اما اگر جلوی آنها فیلتر نصب شده باشد، فشار هوای استاتیکی ضعیف‌شان موجب افت کارایی می‌شود. همچنین این فن‌ها اغلب مصرف نسبتاً بالایی دارند.

با وجود توضیحاتی که داده شد، ممکن است میزان هوادهی و فشاری هوای یک فن 140 میلی‌متری ضعیف‌تر از یک فن 120 میلی‌متری باشد! این جاست که نباید تنها به اندازه فن کیس توجه کنید و مشخصات فن بسیار اهمیت دارد.

انواع فن کیس بر اساس نوع هوادهی

نه تنها قدرت موتور محرک (هسته فن) در میزان هوادهی و قدرت پرتاب باد آن بسیار موثر است، بلکه طراحی پره‌های فن هم بر میزان جابجایی هوا، فشار استاتیکی و شدت نویز تاثیرگذار است. به همین دلیل شاهد انواع مختلفی از پره‌ها با ادعاهای مختلف هستیم. اکنون باید با جزئیات بیشتری به میزان جابجایی هوا (هوادهی) و فشار استاتیک بپردازیم. 

مقدار هوادهی فن کیس چیست (Airflow - CFM)

این مقدار بیانگر حجم هوایی است که فن می‌تواند در یک محیط باز و بدون مانع جابجا کند و بر حسب فوت مکعب بر دقیقه (CFM) بیان می‌شود. بدیهی است که CFM بالاتر به معنای هوادهی بیشتر است. با این حال CFM به تنهایی قدرت یک فن کیس خوب را بیان نمی‌کند و میزان فشار یا قوی بودن هوا هم مهم است.

فشار استاتیک فن کیس چیست (Static Pressure)

این پارامتر فشار هوای فن را نشان می‌دهد و هرچه که بیشتر باشد، قدرت پرتاب فن بیشتر است. فشار استاتیک فن معمولاً بر حسب میلی‌متر ستون آب (mmH2​O) بیان می‌شود.

همانطور که پیشتر اشاره شد، نوع طراحی پره‌های فن تاثیر مستقیمی بر میزان هوادهی و فشار استاتیک آن دارد. به همین دلیل معمولاً بسته به هدف طراحان فن (هوادهی بالاتر یا فشار هوای بیشتر)، نوع تیغه‌های آنها نیز فرق دارد.

فرق فن کیس ایرفلو و فشار بالا

در بازار فن‌های مخصوص کیس از نظر هوادهی به دو دسته ایرفلو (Airflow) با هوادهی بالا و فشار بالا با پرتاب باد قوی‌تر تقسیم می‌‌شوند. 

در فن‌هایی که با هدف جابجایی حجم هوای بیشتر یا هوادهی بالاتر طراحی شده‌اند و اصطلاحاً به آنها Airflow Fan گفته می‌شود، معمولاً پره‌ها نازک، با زاویه کم و پرتعداد هستند تا حداکثر حجم هوا را جابجا کنند. این فن‌ها برای نصب بر روی جایگاهی مناسب هستند که هیچ مانعی (مانند رادیاتور یا فیلتر ضخیم) در مسیرشان نباشد. برای نمونه فن‌های Airflow مناسب نصب در پشت و سقف کیس به منظور خارج کردن هوا هستند.

در مقابل فن‌های متمرکز بر روی فشار استاتیکی (Pressure Fan) را داریم که عمدتاً دارای پره‌های ضخیم‌تر، متراکم‌تر و با زاویه تندتر هستند که فشار هوا را متمرکز می‌کنند تا بر مقاومت ناشی از وجود مانع فائق آیند. به همین دلیل این فن‌ها پرتاب باد قوی‌تری دارند و برای نصب بر روی جایگاهایی چون جلوی کیس (در صورت وجود رادیاتور یا فیلتر) بسیار مناسب هستند.

 راهنمای انتخاب بهترین فن کیس برای سیستم

می‌توان گفت انتخاب صحیح فن کیس فرآیندی چند مرحله‌ای است که با رعایت کردن ترتیب صحیح آن، می‌توان بهترین انتخاب را داشت.

انتخاب فن کیس بر اساس جایگاه (مکان)

اولین نکته در انتخاب فن این است که مشخص کنید فن قرار است در کدام بخش کیس نصب شود و جریان هوا باید به داخل هدایت شود یا به بیرون. علاوه بر این، وجود موانع یا فیلترهای جلوی فن نقش مهمی در کارایی آن دارد و باید از قبل در نظر گرفته شود. در این شرایط با توجه به نوع کیس می‌توان استراتژی مشخصی در پیش گرفت:

در کیس‌های مش‌دار: این کیس‌ها دارای پنل‌های با مش (توری) بزرگ هستند و مقاومت کمی در برابر جریان هوا دارند. فن‌های Airflow (با CFM بالا) برای ورودی‌ها و خروجی‌های این کیس‌ها ایده‌آل هستند.

در کیس‌های بدون مش: در این کیس ها دیگر فن نمی‌تواند آزادانه و راحت هوا را از مقابل خود مکش کند و باید از مسیرهای جانبی یا کناری فن هوا دریافت شود که مقاومت زیادی ایجاد می‌کند. همچنین وجود فیلترهای گرد و غبار متراکم همین شرایط را ایجاد خواهد کرد. برای چنین جایگاه‌ها و کیس‌هایی باید از فن‌های Static Pressure یا دارای فشار بالا استفاده کرد تا بتوانند جریان هوا را از لابلای موانع عبور دهند.

معیار	فن‌های Static Pressure (فشار استاتیک بالا)	فن‌های Airflow (جریان هوای بالا)
ویژگی اصلی	غلبه بر مقاومت هوا	جابجایی حجم هوا بالایی
طراحی پره	پره‌های ضخیم‌تر و متراکم‌تر	پره‌های نازک‌تر و بازتر
کاربرد بهینه	رادیاتور، هیت‌سینک و فیلترهای متراکم	ورودی و خروجی‌های کیس (بدون فیلتر)
پارامتر مهم	فشار استاتیک (mmH2​O)	حجم جابجایی هوا (CFM)

طبق توضیحات بالا به خوبی می‌توان به این نتیجه رسید که اگر بر روی جایگاه فن کیس رادیاتور نصب باشد، باید حتماً از فن‌های Static Pressure استفاده کرد.

در همین رابطه بخوانید:

- راهنمای انتخاب فن کامپیوتر بر اساس نوع یاتاقان (Bearing)
- تفاوت انواع کانکتور اتصال فن مادربرد با هم چیست؟ 

در نظر داشته باشید که ممکن است یک کیس در بخش جلویی به فن فشار بالا نیاز داشته باشد اما شرایط برای جایگاه فن پشتی یا کف آن متفاوت باشد و فن Airflow بهتر جواب بدهد. بنابراین نمی‌توان یک نسخه واحد برای تمامی جایگاه‌های فن کیس پیچید و انتخاب فن کیس باید با در نظر گرفتن جزئیات باشد.

انتخاب فن کیس بر اساس نوع سیستم

قطعات پرمصرف و داغ به تهویه قوی‌تر نیاز دارند، در حالی که یک سیستم سبک اداری ممکن است تنها با یک فن به‌خوبی کار کند. بنابراین نوع کاربری و مشخصات سخت‌افزاری سیستم، نقش تعیین‌کننده‌ای در انتخاب فن دارد.

برای سیستم‌های گیمینگ، رندرینگ یا ورک‌استیشن با قطعات قوی، در کنار کیس با ظرفیت بالا، فن‌های ۱۴۰ میلی‌متری پیشنهاد می‌شوند تا جریان هوای بیشتری ایجاد کنند. اما اگر فضای کیس محدود است یا کابل‌ها و قطعات زیادی در مسیر جریان هوا وجود دارند، فن‌های با فشار استاتیک بالا گزینه بهتری برای هدایت مؤثر هوا خواهند بود.

جهت دمیدن هوا و فن‌های Reverse Blade

اخیراً فن‌های موسوم به Reverse Blade با طراحی معکوس تیغه‌ها روانه بازار شده‌اند که در آنها جهت دمیدن هوا عکس فن‌های استاندارد است و به جای اینکه هوا از سمت پشت فن (قسمت فریم) خارج شود، از سمت جلوی آن پرتاب می‌شود. 

فن‌های Reverse موقعی کاربرد دارند که محل نصب فن‌های کیس به گونه‌ای باشد که پشت فن در معرض دیدتان قرار بگیرد. اینجاست که فن‌های معکوس موجب نمای بهتر و زیباتر سیستم می‌شوند، زیرا به جای قسمت پشتی (فریم فن)، بخش تیغه به سمت شما است.

عمده مزیت فن‌های معکوس نسبت به فن‌های عادی، زیبایی آنها بوده و شاید بتوان گفت که از نظر بازده معمولاً کمی ضعیف‌تر از مدل‌های استاندارد عمل می‌کنند. از این فن‌ها عمدتاً در کیس‌های با طراحی شیشه‌ای و دارای جایگاه فن در بخش کناری و کف کیس استفاده می‌شود.

 راهنمای نصب و چیدمان درست فن‌ها در کیس

مدیریت جریان هوا (Airflow Management) در کیس به اندازه تعداد فن‌ها مهم است. یک چیدمان ضعیف حتی در وجود فن‌های گران‌قیمت، نتیجه مطلوبی نخواهد داشت.

همیشه تعداد فن بیشتر به معنای عملکرد بهتر خنک‌سازی سیستم نیست

جهت گردش هوا (Airflow) را چگونه تشخیص دهیم؟

اکثر فن‌های باکیفیت دارای دو فلش راهنما روی فریم جانبی خود هستند که یک فلش جهت چرخش پره‌ها و فلش دیگر جهت جریان هوا (خروج هوا) را نشان می‌دهد. در صورتی که فلش‌ها وجود نداشتند، معمولاً هوا از سمت پشت فن خارج می‌شود.

قانون طلایی در بستن فن کیس، توجه به الگوی گردش هوا و حرکت هوای گرم است. شما باید فن‌های کیس را به نحوی بچینید که هوای خنک از پایین یا جلوی کیس وارد شود و از بالا یا پشت آن خارج شود.

• ورودی (Intake): فن‌های جلویی و کف کیس (در صورت وجود) باید هوای خنک را به داخل کیس بدمند.
• خروجی (Exhaust): فن‌های پشتی و بالایی باید هوای گرم را از کیس خارج کنند.

مثبت یا منفی بودن فشار هوای کیس

در یک سیستم کامپیوتری، نحوه‌ی توزیع جریان هوا فقط به تعداد فن‌ها خلاصه نمی‌شود؛ نسبت هوای ورودی به خروجی است که تعیین می‌کند داخل کیس تحت فشار مثبت، منفی یا تقریباً خنثی قرار بگیرد. این وضعیت‌ها مستقیماً روی مسیر حرکت هوا، میزان گردوغبار و حتی کیفیت خنک‌سازی تأثیر می‌گذارند.

فشار هوای مثبت کیس

وقتی حجم هوایی که فن‌های ورودی وارد می‌کنند بیشتر از هوایی باشد که از فن‌های خروجی تخلیه می‌شود، کیس در حالت فشار مثبت قرار می‌گیرد. در این شرایط، فشار داخلی کمی بالاتر از محیط بیرون است و هوا از شکاف‌ها به بیرون نشت می‌کند. مزیت مهم این وضعیت این است که ورود هوا تقریباً از مسیرهای مشخص و فیلترشده انجام می‌شود؛ بنابراین گردوغبار کمتری وارد کیس می‌شود و تمیزی قطعات برای مدت بیشتری حفظ می‌شود.

علاوه بر این، در بسیاری از کیس‌های امروزی، فشار مثبت معمولاً به ایجاد یک جریان منظم و قابل‌پیش‌بینی کمک می‌کند، چون هوای تازه از مسیر مشخصی وارد شده و تلاطم کمتری شکل می‌گیرد.

فشار هوای منفی کیس

در حالت فشار منفی ماجرا برعکس است؛ یعنی خروجی‌ها قوی‌تر از ورودی‌ها هستند و کیس عملاً هوای محیط را از هر شکاف ریزی به داخل می‌کشد. این شرایط از نظر خنک‌سازی ممکن است در بعضی کیس با طراحی کاملاً باز نتیجه بدی ندهد، اما مشکل اصلی این است که هوا از مسیرهای بدون فیلتر وارد می‌شود. نتیجه آن بالا رفتن چشمگیر گردوغبار روی قطعاتی مثل هیت‌سینک‌ها، VRM و SSD است. به همین دلیل فشار منفی معمولاً نیاز به نظافت دوره‌ای بیشتری دارد و در محیط‌های با گرد و غبار بیشتر اصلاً توصیه نمی‌شود.

فشار هوا خنثی چیست و کدام نوع فشار هوای کیس بهتر است؟

حالت تعادل بین این دو شرایط نیز وجود دارد گاهی هم سیستم‌ها به سمت فشار نزدیک به خنثی می‌روند؛ یعنی ورودی و خروجی تقریباً برابر است. این حالت از نظر حرارتی معمولاً قابل‌قبول است، اما کنترل گردوغبار به خوبی فشار مثبت نیست و میزان پایداری جریان هم تا حد زیادی به طراحی کیس بستگی دارد.

فشار هوای مثبت بهترین استراتژی است و باعث می‌شود هم داخل کیس تمیزتر باقی بماند و هم پایداری سیستم بهتر شود

در استفاده‌های روزمره و محیط‌های خانگی، بهترین انتخاب معمولاً فشار کمی مثبت است. این وضعیت با حفظ شرایط حداقل آلودگی، هم جریان هوا را منظم نگه می‌دارد و هم در بیشتر کیس‌ها باعث می‌شود دمای قطعات در محدوده‌ی استاندارد باقی بماند. با قرار دادن ورودی‌های قدرتمندتر (یا فن‌هایی با فشار استاتیکی مناسب پشت فیلترها) و یک یا دو فن خروجی، می‌توان به‌راحتی چنین تعادلی را ایجاد کرد.

 برندهای مطرح فن کیس در بازار

در بازار کامپیوتر برندهای فن مطرح زیادی وجودی دارند که از جمله آنها می‌توان به Noctua ،beQuiet ،Cooler Master و SilverStone اشاره کرد. با این حال برخی برندها بسیار گران هستند و برخی دیگر گارانتی درست و حسابی ندارند. از همین رو برندهایی که گارانتی معتبر و قیمت مناسب داشته باشند طبیعتاً ارزش بالاتری پیدا می‌کنند.

همچنین برندهایی چون Awest هم در بازار ایران یافت می‌شوند که تمرکز خود را بر روی ارائه کارایی بالا نسبت به قیمت گذاشته‌اند. این برند محصول شرکت گسترش تجارت تابا است که فن‌های برند مشهور سیلوراستون را هم عرضه و ضمانت می‌کند.

اشتباهات رایج هنگام خرید و نگهداری فن کیس

حتی افراد باتجربه نیز ممکن است در انتخاب فن کیس دچار اشتباه شوند. در ادامه به برخی از رایج‌ترین اشتباهات در خرید و بستن فن کیس می‌پردازیم که به شما در افزایش کارایی و جلوگیری از هزینه بی‌مورد کمک می‌کند.

نورپردازی RGB فریبتان می‌دهد

 یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات، خرید فن کیس RGB صرفاً بر اساس زیبایی بصری است، بدون اینکه به مشخصات کلیدی مانند فشار هوا، حجم هوادهی، میزان نویز و نوع یاتاقان​ توجه شود. نورپردازی هیچ تأثیری بر خنک‌سازی ندارد و فن RGB لزوماً برای کیس گیمینگ بهتر نیست.

ترکیب اشتباه فن‌های Airflow و Pressure

استفاده از فن‌های Airflow (هوادهی بالا) برای رادیاتور کولر یا پشت فیلتر ضخیم یک اشتباه بزرگ است. همانطور که توضیح داده شد، این کار باعث می‌شود فن نتواند هوا را به داخل سیستم به طور موثر بدمد و کارایی خنک‌کنندگی به شدت کاهش یابد.

بی‌توجهی به نویز و کنترل PWM

خرید فن‌های DC یا فن‌های PWM بدون استفاده از قابلیت کنترل سرعت مادربرد یا خود فن می‌تواند موجب بالا رفتن نویز سیستم بشود که در شب بسیار آزاردهنده خواهد بود. همچنین چرخش بی‌مورد فن کیس با حداکثر سرعت موجب افزایش سرعت استهلاک آن خواهد شد.

ناسازگاری ولتاژ RGB و ARGB

اتصال نادرست فن ۵ ولتی ARGB به هدر ۱۲ ولتی RGB مادربرد می‌تواند باعث سوختن آن شود. بنابراین سعی نکنید که به زور کانکتور را جا بزنید و از قبل به مشخصات فن توجه کنید تا ولتاژ آن با مادربرد سازگار باشد.

نگهداری و تمیز کردن فن کیس برای عملکرد بهتر

فن‌های کیس به دلیل جذب مداوم گرد و غبار، نیازمند نگهداری و نظافت منظم هستند. گرد و غبار روی پره‌ها و هیت‌سینک‌ها نه تنها یک عایق حرارتی ایجاد کرده و راندمان را کاهش می‌دهد، بلکه بالانس پره‌ها را نیز مختل کرده و باعث ایجاد لرزش و نویز مکانیکی بیشتر می‌شود. بنابراین بهتر است به صورت دوره‌ای یا بر اساس شرایط محیط آن را نظافت کنید.

در پاسخ به این پرسش که هر چند وقت یک‌بار فن را تمیز کنیم؛ باید گفت که به شرایط محیط، میزان آلودگی آن و وجود فیلتر بر روی کیس بستگی دارد. با این حال سرویس فن کیس هر 3 یا 6 ماه پیشنهاد می‌شود.

روش‌های ایمن تمیز کردن فن بدون آسیب

بهترین روش برای تمیز کردن فن کیس کامپیوتر، استفاده از هوای فشرده در کنار قلم مو است. بنابراین به یک کمپرسور نیاز دارید. اما قبل از آن باید حتماً فن‌ها را با استفاده از چسب کاغذی یا یک شیء باریک در جای خود ثابت کنید و مانع از چرخیدن آن بر اثر فشار هوا شوید، در غیر این صورت ممکن است هسته فن خراب شود یا نویز فن بالا برود.

در همین رابطه بخوانید:

- خنک کننده آبی یا بادی؟ کدام برای سیستم مناسب‌تر است؟

در صورتی که به هوای فشرده دسترسی ندارید، یک دستمال میکروفایبر مرطوب کافی خواهد بود. شما باید بدون هرگونه فشار غیر معقولی پره‌ها و توری مقابل فن را تمیز کنید. مراقب باشید که تیغه‌ها را نشکنید.

علائم خرابی فن و زمان تعویض آن

فن‌ها مانند هر قطعه مکانیکی دیگری، عمر محدودی دارند. علائم زیر نشان می‌دهند که عمر مفید فن به پایان رسیده است:

• نویزهای غیرعادی: شنیدن صدای سایش، تق تق و حرکت بریده بریده نشان‌دهنده فرسودگی بلبرینگ یا خشک شدن روغن فن است. در فن‌های Sleeve Bearing ممکن است یک درپوش وجود داشته باشد که با برداشتن آن یک قطره بسیار کوچک روغن چرخ خیاطی اضافه کنید.
• کاهش سرعت چرخش (RPM): فن کندتر از سرعت تعیین شده توسط مادربرد می‌چرخد یا در نرم‌افزارهای مانیتورینگ سرعت آن قابل مشاهده نیست.
• نچرخیدن یا گیر کردن فن: اگر سیم فن به درستی وصل شده و تنظیمات مادربرد درست است اما فن کیس نمی‌چرخد، احتمالاً خراب شده است.

لطفاً در نظر داشته باشید که فن کیس معمولاً قابل تعمیر نیست و نهایتاً بتوان قطعی سیم‌ها را برطرف کرد. بنابراین باز کردن فن کیس توصیه نمی‌شود و اغلب بی‌نتیجه است. همچنین اگر فن دچار صدای غیر عادی شود، معمولاً دیگر به طور دائمی آسیب دیده و قابل برگشت نیست.

جمع‌بندی 

در نهایت خرید فن کیس فقط به ظاهر یا برند آن خلاصه نمی‌شود؛ بلکه جوانب فنی هم دارد. به همین منظور باید به شاخص‌هایی مثل حجم جابجایی هوا، فشار استاتیک، نوع یاتاقان، و سرعت چرخش به منظور انتخاب بهترین مدل فن کیس توجه کرد.

اگر به دنبال فن کیس برای سیستم گیمینگ هستید، ترکیب چند فن با فشار استاتیک بالا برای رادیاتورها و چند فن Airflow برای تامین هوای تازه، بهترین نتیجه را به شما می‌دهد. در مقابل برای سیستم‌های خانگی می‌توانید سراغ مدل‌های کم‌صدا و اقتصادی‌تر بروید تا صدای سیستم در شب‌ آزار دهنده نباشد. فراموش نکنید که رعایت جهت نصب فن‌ها و تعادل بین حجم هوای ورودی و خروجی، تأثیری مستقیم بر کارآمدی کولینگ سیستم دارد.

همچنین ظاهر و زیبایی کیس را می‌توان با استفاده از فن‌های RGB یا ARGB بهتر کرد اما در نهایت اولویت همیشه باید با کارایی و کیفیت فن کیس باشد.

پرسش‌های متداول (FAQs)

چه تعداد فن برای یک کیس گیمینگ استاندارد نیاز است؟

برای یک کیس Mid-Tower استاندارد حداقل ۴ فن کیس پیشنهاد می‌شود.

تفاوت اصلی فن‌های PWM و DC چیست و کدام بهتر است؟

تفاوت اصلی در نحوه کنترل سرعت است. فن‌های DC (۳ پین) سرعت را با تنظیم ولتاژ ورودی کنترل می‌کنند اما فن‌های PWM (۴ پین) با استفاده از سیگنال دیجیتال کار می‌کنند که دومی انعطاف بسیار بالایی دارد.

آیا فن‌های بزرگتر (مانند ۱۴۰ میلی‌متری) همیشه بهتر از فن‌های کوچکتر هستند؟

خیر، کیفیت، سرعت چرخش و میزان هوادهی و فشار فن ۱۴۰ میلی‌متری لزوماً بهتر نیست. بنابراین حتماً مشخصات فن را بررسی کنید.

آیا فن‌های RGB صرفاً جنبه زیبایی دارند یا در خنک‌سازی هم مؤثرند؟

نورپردازی (RGB یا ARGB) صرفاً جنبه زیبایی دارد و هیچ تأثیر مستقیمی بر بهبود خنک‌سازی سیستم ندارد.