آیا افرادی که یک بار به بیماری کرونا مبتلا شوند نیازی به واکسن ندارند؟

این روزها شاید اولین سوالی که هر فردی در جامعه از دیگری می‎پرسد این باشد که «تو هم واکسن زدی؟». اما جدای از بحث آمار و روند واکسیناسیون در کشورهای مختلف، بحث جدی که مطرح می‎شود این است که اصولاً چرا باید واکسن بزنیم و آیا فردی که یک بار به بیماری مبتلا شده نیازی به واکسن دارد یا خیر؟ در ادامه با هم به بررسی این موضوع می‎پردازیم.

بسیاری از ما اولین تعریفی که از واکسن در کتاب‎های زیست‌شناسی دوره دبیرستان به یاد داریم به این صورت بوده که واکسن، ویروس کشته شده یا ضعیف شده یک بیماری است که به صورت کنترل‌شده وارد بدن افراد شده تا به سیستم دفاعی بیاموزد که در برخورد با ورود احتمالی یک ویروس مشخص، چه رفتاری انجام دهد. این عملیات موجب ایجاد یک سطح از ایمنی می‎شود. در این حالت با ورود ویروس به بدن، یا هیچ علائمی از بیماری در او ایجاد نشده یا شدت علائم و تأثیرات آن بسیار اندک و بی‌‎خطر خواهد بود.

وقتی فردی به صورت طبیعی به یک بیماری ویروسی مبتلا شود، با بهبود و خارج شدن از دوره بیماری، تا مدتی مشخص در بدن خود آنتی بادی مربوط به آن را در اختیار دارد و در صورتی که در همین بازه، ویروس مجدداً به بدن اون وارد شود، احتمال ابتلا به بیماری بسیار اندک خواهد بود.

اما همانطور که اعلام شد در سالیان اخیر و به خصوص در برخورد با بیماری کرونا، جنبش‌های عجیبی در برابر واکسیناسیون ایجاد شده و آن را عملی نالازم و حتی حرکتی روانی برای جاری کردن پول و سرمایه به جیب شرکت‌های دارویی و دولت‌ها در سراسر دنیا می‌دانند.

قبل از ادامه این مقاله باید بگوییم که کلیه اعداد و ارقام مستندی که در ادامه مشاهده می‌کنید با استناد به پژوهش‎های علمی معتبر عنوان شده و در هر مورد، منبع انتشار داده‎ها برای مطالعه بیشتر علاقه‎مندان، پیوند داده شده‎اند.

علت مخالفت با واکسیناسیون چیست؟

همانطور که عنوان شد از اولین روزهای شروع تزریق واکسن در کشورهای مختلف به افراد، گروه‎هایی تحت جنبش‎های «نه به واکسیناسیون اجباری» یا به صورت مستقل، با این روند مخالفت کرده‎اند.

در این میان افرادی نیز وجود دارند که هنوز سوالی بزرگ را مطرح می‎کنند. این افراد که تعداد نسبتاً زیادی در جوامع مختلف را تشکیل می‌دهند، معتقدند که چرا باید فردی که به کروناویروس یا بیماری ناشی از فعالیت خانواده ویروس‎های SARS-CoV-2 در بدن انسان مبتلا شده، واکسن‎های این بیماری را تزریق کند؟ آیا همان آنتی بادی در بدن فرد موجود نیست که حالا بخواهیم برای مقابله با ویروس، واکسن بزنیم؟

تزریق واکسن خود موجب ایجاد ایمنی شبیه به آنچه پس از شکست دادن بیماری در بدن فرد می‎شود. با این وجود چرا باید دوباره اقدام به تزریق واکسن کرد؟ آیا ارزشش را دارد، افرادی که به خودی خود در بدنشان آنتی بادی دارند را درگیر عوارض جانبی واکسن کنیم؟

اگر حقیقت را بخواهید این سوال تا حدی می‎تواند منطقی به نظر برسد ولی مطرح کردن آن ناشی از دانشی سطحی و نه چندان عمیق از دنیای ایمونولوژی و ویروس شناسی است.

رویکردهای مختلف کشورها در تمایز بهبود از بیماری و واکسیناسیون

در برخورد با بیماری کرونا در کشورهای مختلف سیاست‎های سلامت متفاوتی از سوی دولت‎ها مد نظر قرار گرفته است. برای مثال در اسرائیل، افرادی که تست PCR آنها مثبت شده و پس از طی دوره درمان، بهبود یافته و علائمی از بیماری نداشته باشند یک کارت گواهی سلامتی موسوم به Green Pass دریافت می‎کنند که به آنها اجازه می‎دهد تا 6 ماه از خدماتی که در حالت عادی نیازمند احراز واکسیناسیون است، استفاده کنند.

در برخی کشورهای اتحادیه اروپا نیز گواهی دیجیتالی COVID برای افراد صادر می‎شود که نشان می‎دهد این فرد یا از گروهی است که به بیماری کووید مبتلا و حالا بهبود یافته یا یک یا دو دوز واکسن mRNA کرونا را دریافت کرده است.

اما در بسیاری از کشورهای دیگر مانند آمریکا یا حتی ایران، تمایزی بین افرادی که قبلاً به بیماری کووید مبتلا شده یا نشده باشند وجود ندارد. از نظر ایمونولوژی این رویکرد نقاط قوت و مزایای بسیاری دارد که از جمله آنها می‎توان به داده‎های علمی متعددی که در پشتیبانی از مزایای واکسیناسیون برای افراد حکایت دارند اشاره کرد.

این داده‎ها نشان می‎دهند که در واقعیت، آمار به ثبت رسیده در خصوص میزان ایمنی ایجاد شده در بدن افرادی که به بیماری کرونا مبتلا و سپس بهبود یافته‎اند بسیار متغیر است. در واقع این آمار به هیچ وجه نمی‎تواند ملاک معتبری برای نشان دادن ایمنی کامل فرد، حتی در دوره مشخص، علیه بیماری باشد.

البته مزیت دیگر این روش آن است که از دشواری جمع‎آوری داده یا راستی‎آزمایی ابتلای افراد به بیماری برای تشخیص سلامت و مقاومت بدن آنها نیز می‎توان مطمئن شد. همچنین می‎توان با این روش ایجاد تمایز، خطای احتمالی ناشی از تست‎های بیماری را نیز از بین برد و خطرات آن فرد برای افراد دیگر (و بالعکس) را نیز به صفر رساند.

اگرچه مخالفان همچنان ایده واکسیناسیون اجباری عمومی را هدفی شیطانی از سوی شرکت‎های تولید کننده واکسن و البته داروها دانسته و علت اصلی آن را کسب سود مالی بیشتر آنها می‎دانند، اما واقعیت این است که سطحی از ایمنی که واکسیناسیون در بدن فرد ایجاد می‎کند می‎تواند دلیل محکمی باشد تا افراد کمتری به صورت روزانه به لیست قربانیان کرونا اضافه شوند.

آیا با وجود عوارض جانبی، تزریق واکسن همچنان توصیه می‌شود؟

واکسیناسیون بارها و بارها به خوبی نشان داده که می‎تواند تا سطحی قابل قبول و بسیار بالا، در برابر بیماری ایمنی ایجاد کند که با داده‎های اخیر بسیار متفاوت است.

مضاف بر این واکسیناسیون سطح ایمنی قابل توجهی ایجاد می‎کند که حتی در صورت قرار گیری فرد در معرض بیماری، شدت و حدت ابتلا بسیار کمتر خواهد بود. البته عوارض جانبی واکسن‎ها نیز در این صورت مطرح می‎شود که حقیقتاً در برابر عوارض بیماری قابل توجه نیستند.

برای مثال یکی از شایع‎ترین عوارض واکسیناسیون در این مورد پدیده میوکاردیت (التهاب عضلات قلب) است که آن نیز تا حدی نیست که برای فرد مشکل خاصی ایجاد کند. همچنین این عوارض بیشتر در گروه‎های در معرض خطر (مردان بین 12 تا 29 سال) شایع بوده و آمار ثبت شده از پایش افراد پس از واکسیناسیون نشان می‎دهد تنها یک مورد در 41 میلیون نمونه از آنها ممکن است به حدی برسند که نیاز به مراجعه به مراکز درمانی داشته باشند.

همچنین در مورد عفونت‎های احتمالی ایجاد شده به سبب تزریق واکسن COVID به هیچ عنوان اطلاعاتی به ثبت نرسیده است. این مورد به خوبی نشان می‎دهد که واکسن‎ها کاملاً ایمن هستند و با هیچ سندی نمی‎توان آنها را متهم به ایجاد بیماری یا عفونت در بدن افراد واکسینه شده نمود. البته همانطور که اعلام شد برخی عوارض مانند سردرد و سرگیجه موقت، درد عضلانی یا بی‎حالی در برخی نمونه واکسن‌ها و افراد گزارش شده که آنها نیز بسیار گذرا بوده و در شدیدترین حالات خود بیش از 3 روز به طول نینجامیده است.

در ضمن اگر فردی که واکسن دریافت می‎کند، قبلاً سابقه ابتلا به بیماری کووید را داشته باشد، به مراتب عوارض کمتری را مشاهده خواهد کرد که این ناشی از آمادگی سطحی بدن او در برخورد با ویکروس کشته یا ضعیف شده یا حتی پیام‌های mRNA واکسن است.

اثربخشی و تنوع

به هیچ عنوان نمی‎توان گفت که رویکرد کشورها، از جمله ایران، در پیاده‎سازی روند واکسیناسیون یا برخورد با بیماری عاری از اشکال نیست ولی بدون شک نمی‎توان سمت و سوی افرادی را گرفت که واکنشی منفی و مقاومتی در برابر تزریق واکسن دارند.

همانطور که می‎دانید در خصوص واکسن‎های مختلف که از دو گروه ویروس ضعیف یا کشته شده و mRNA هستند، داده‎های آماری مختلفی ارائه می‎شود. این داده‎ها به صورت درصد، میزان مقاومت افراد واکسینه شده در برابر ابتلا به بیماری را نسبت به افراد واکسینه نشده نشان می‎دهند.

به صورت کلی باید گفت، واکسن‎هایی که در حال حاضر در سراسر دنیا برای واکسیناسیون استفاده می‎شوند همگی درصد بسیار بالا و موفقی از ایجاد ایمنی در بدن فرد بیمار را به ثبت رسانده‎اند و ایجاد ایمنی شش ماهه‎ای که با تزریق هر یک از آنها وعده داده می‎شود می‎تواند به خودی خود اطمینان از جلوگیری از شیوع و از بین بردن بیماری را ایجاد کند.

برای مثال در این زمینه واکسن Pfizer-BioNTech که از نوع mRNA بوده سطح ایمنی بالای 90 درصد را ثبت کرده است. همچنین واکسن Moderna نیز که از همین نوع است نیز آمار کاهش 93 درصدی در نیاز افراد مبتلا به خدمات بیمارستانی را به ثبت رسانده و واکسن Johnson & Johnson نیز به سطح اثربخشی 71 درصدی رسیده است.

در خصوص واکسن‎های استفاده شده در کشور ما نیز آمار در این حدود است و واکسن‎های سینوفارم و آسترازنکا که به صورت گسترده و در همه استان‎ها مورد استفاده قرار می‎گیرند، سطح ایمنی بالای 80 درصد را ثبت کرده‎اند که همان دوره شش ماهه محافظت در برابر بیماری را نیز ایجاد می‎کند.

نکته مهمی که باید در این خصوص به آن اشاره کرد آن است که بسیاری از اعداد اثربخشی واکسن‌ها، عفونت قبلی را در نظر نمی‌گیرند و ممکن است به همین دلیل، میزان اثربخشی واقعی حتی کمتر باشد؛ اما اینکه چقدر پایین تر؟ نامشخص است.

آیا آنتی بادی موجود در بدن فرد بهبود یافته برای جلوگیری از ابتلای مجدد کافیست؟

 از ابتدای همه گیری، محققان بارها و بارها متذکر شده‌اند که پاسخ های ایمنی ایجاد شده توسط عفونت‌های SARS-CoV-2 در افراد مختلف بسیار متفاوت است. برخی از پاسخ‌های ضعیف‌تر در افرادی با بیماری خفیف و پاسخ های قوی‌تر در افراد مبتلا به بیماری شدید دیده شده است.

برای مثال در یک پژوهش انجام شده در آمریکا، خرداد ماه سال گذشته نشان داده شد که میزان آنتی بادی ایجاد شده در بدن افراد مختلف پس از بهبودی، بسیار متغیر است. در واقع علت این امر آن است که میزان آنتی بادی ایجاد شده ناشی از دخالت بیش از 1000 عامل است که هر یک موجب کاهش یا افزایش آنتی بادی در بدن افراد مختلف می‎شوند.

همچنین در پژوهش‎های بیشتر مشخص شد که آنتی بادی‌‎های خنثی کننده SARS-CoV-2 که به ویروس متصل شده و موجب خنثی شدن روند تکثیر می‎شوند نیز در افراد مختلف متغیرند. برای مثال میزان این آنتی‎‌بادی‎ها در افراد بهبودیافته از بیماری تا محدوده بیش از 40 هزار برابر متفاوت بوده است. جالب است بدانید که در 20 درصد از افراد، هیچ سطح قابل تشخیصی از آنتی بادی خنثی کننده به ثبت نرسیده است.

آنتی‌بادی‎ها

نکته مهم و مغفول در این قضیه آن است که آنتی‎بادی‎ها کل پاسخ ایمنی بدن در برابر ایمنی نیستند که مشخص می‎کنند یک فرد به بیماری مبتلا شده یا نه؛ یا در صورت ابتلا، شدت بیماری فرد به چه حدی بوده است. با این حال و با اندکی اغماض می‎توانیم سطح آنتی‌بادی موجود در بدن فرد را معیار نسبی مناسب و معقولی از میزان محافظت ایجاد شده بدانیم.

در همین زمینه نیز پژوهش دیگری که روی 12 هزار و 500 نفر از پرسنل کادر درمان در آمریکا انجام و نتایج آن اخیراً منتشر شده نشان می‎دهد که هر چه میزان آنتی بادی ایجاد شده در بدن فرد بیشتر باشد، خطر ابتلا به عفونت در ابتلای بعدی، کمتر می‎شود.

مضاف بر آن در پژوهشی دیگر نیز محققان نشان دادند که رابطه مستحکمی بین سطح آنتی بادی‎های خنثی کننده و میزان ایمنی ایجاد شده پس واکسیناسیون وجود دارد که می‎تواند دلیل محکمی بر اصرار مسئولان بهداشتی بر واکسیناسیون همه گروه‎ها باشد.

اما از دیدگاه علمی، علت اصلی تفاوت بین سطح ایمنی ایجاد شده با واکسیناسیون و عفونت طبیعی، ویژگی‎های آنهاست. در یک عفونت طبیعی، تمام ویروس‎های SARS-CoV-2 سلول‎های دستگاه‎های تنفس فرد را آلوده می‎کنند. پاسخ سلول‎های ایمنی بدن فرد به ویروس‎ها در این زمینه خود می‎تواند به روش‎‌های مختلفی صورت گیرد که جنبه‎های متفاوتی از ویروس‎ها را هدف قرار می‎گیرد و در بدن هر فرد با دیگری متفاوت است. همین تنوع به خودی خود موجب ایجاد گوناگونی نسبتاً گسترده‌ای از آنتی بادی‌ها در بدن فرد شود که به طرق مختلف به ویروس SARS-CoV-2 متصل می‌شوند.

در همین حال، واکسن‌ها فقط قطعات کلیدی SARS-CoV-2، یعنی پروتئین سنبله ویروس، را به سیستم ایمنی ارائه می‌دهند. این پروتئینی است که SARS-CoV-2 برای ورود به سلول‌های انسانی استفاده می‌کند و با طی مراحل شیمیایی تبدیل واکسن در بدن، هدف اصلی آنتی‌بادی‌های خنثی‌ساز قرار می‌گیرد.

تمام آنتی بادی ها در افراد واکسینه شده پروتئین سنبله را هدف قرار می‌دهند. اگرچه افراد واکسینه شده تنوع آنتی بادی کمتری نسبت به افراد بهبود یافته دارند، اما حالا بدن این افراد سطح بالایی از آنتی‌بادی‌های هدفمند را دارد که کارایی بیشتری از یک فرد بهبود یافته با یک نوع ویروس دارد. البته Ars Technica در این زمینه یک تمثال جالب را عنوان نموده که می‌گوید «هدف قرار دادن ویروس با واکسن در برابر ایمنیِ آنتی‎بادی‎های فرد بهبود یافته، مانند مقایسه استفاده از یک تفنگ اسنایپر است در برابر یک تفنگ شات‎گان برای هدف قرار دادن ویروس‎ها!».

البته در همین زمینه نیز با پاسخ‌های ایمنی متغیر پس از عفونت، داده‌های متغیر در دنیای واقعی در مورد اینکه چگونه عفونت گذشته در برابر عفونت مجدد محافظت می‌کند، ارائه شده است که منجر به رویکردهای مختلف سیاست عمومی می‌گردد.

در تحقیقی که در کلینیک کلیولند در ایالات متحده و در ماه ژوئن به صورت آنلاین انجام شد، محققان دریافتند که بین 52،238 کارمند شرکت کننده در پژوهش، تفاوتی بین درصد تعداد افرادی که قبلاً به بیماری مبتلا شده و سپس بهبود یافته‎اند، با افرادی که واکسن زده بودند، پس از یک دوره مشخص وجود ندارد. این گروه نتیجه تحقیق خود را با بیان یک جمله عنوان نمود: «افرادی که به عفونت SARS-CoV-2 مبتلا شده‎اند بعید است درصد ایمنی مضاعفی را با تزریق واکسن کووید دریافت کنند».

با این حال در مطالعه دیگری که در ماه آگوست توسط مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‎های آمریکا به صورت یک(CDC) گزارش منتشر شد این داده‎ها به ثبت رسیده که تنها اندکی بیش از 200 نفر از افرادی که واکسن کرونا را در سال گذشته دریافت کرده بودند، در فاصله پس از گذشت 6 ماه مجدداً به آن مبتلا شدند. با جمع‎آوری دقیق داده‎ها در این تحقیقات، محققان مرکز CDC به این نتیجه رسیدند که افرادی که واکسن کرونا را دریافت نکرده باشند به میزان 2.34 برابر بیشتر از افرادی که قبلاً بهبود یافته یا واکسینه شده باشند، شانس ابتلا به بیماری دارند.

گونه دلتا ویروس کرونا

در بخش قبلی در خصوص تمایز داده‎ها در ابتلای افراد به بیماری پس از دوره چند ماهه توسط مرکز CDC اشاره شد. اما جالب است بدانید که این دوره دقیقاً همان زمانی بوده که گونه دلتا بیماری کرونا فرصت ظهور و گسترش را پیدا نموده و افراد بسیار زیادی را درگیر خود کرده است.

در همین خصوص و ماه جولای، مقاله‎ای از سوی دانشمندان فرانسوی در نشریه Nature به چاپ رسید که پدیده جالب توجهی را نشان می‎دهد. در آزمایش‎های انجام شده توسط این گروه روی 56 فرد بهبود یافته از ویروس SARS-CoV-2 مشخص شد، سطح آنتی بادی بدن این افراد پس از گذشت شش ماه و ظهور گونه دلتا ویروس کرونا، بین 4 تا 6 برابر کاهش یافته است.

سپس محققان گروه متفاوتی از 42 نفر که یک سال از عفونت SARS-CoV-2 آنها گذشته بود را مورد بررسی قرار دادند. از این 47 نفر، 26 نفر هنوز واکسینه نشده و 21 نفر یک دوز واکسن دریافت کرده بودند. در آن زمان مشخص شد که 26 نفر واکسینه نشده دارای سطوح بسیار پایینی از آنتی‌بادی‌‎های خنثی‌کننده در برابر انواع SARS-CoV-2، به ویژه گونه دلتا هستند.

همچنین مشخص شد، بسیاری از افراد هیچ سطحی از آنتی‎بادی خنثی‎کننده در برابر گونه دلتا قابل تشخیص را نداشته‎اند. در همین حال آزمایشات نشان داد که گروه واکسینه شده (با یک دوز) مشابه با افرادی که به صورت کامل (با دریافت دو دوز) واکسینه شده بودند، سطوح بالاتری از آنتی‎‌بادی خنثی‎کننده در بدن خود دارند.

این نتیجه پس از آن در تحقیقات متعددی از گروه‎های مختلف به ثبت رسید. به عنوان مثال، یک مطالعه در ماه مارس از محققان در ایالت واشنگتن آمریکا نشان داد که یک دوز واکسن mRNA در افرادی که بهبود یافته بودند، سطح آنتی بادی خنثی کننده را در برابر همه انواع SARS-CoV-2 تا هزار برابر افزایش داده است.

چندین مطالعه دیگر نیز نشان داده‌اند که دریافت دو دوز واکسن پس از عفونت باعث افزایش سطح آنتی بادی بسیار زیادی در افراد می‎‌شود. برخی داده‌ها همچنین نشان داده‎اند که سطح آنتی بادی در بدن افرادی که هم واکسن دریافت کرده و هم به بیماری مبتلا و بهبود یافته‌اند بیشتر از افرادی است که فقط واکسینه شده اند.

سخن پایانی

با توجه به مطالعات بسیاری که در این زمینه انجام شده باید گفت که با وجود پاسخ‎های متنوعی که از سوی سیستم ایمنی بدن در برابر عفونت‎ها انجام می‎شود و همزمان با آن، گسترش گونه‎های جدید مانند دلتا، دریافت واکسن، امری ضروری برای سلامت فردی و عمومی است.

در واقع زمانی که تنها به ایمنی ایجاد شده توسط یک بار ابتلا به بیماری اتکا شود، بدن سلاح‎های کمی برای مبارزه با بیماری خواهد داشت و نمی‎تواند در صورت وارد شدن گونه‎های جدید یا انواع دیگر ابتلا (مانند ابتلا با تعداد بسیار زیاد ویروس در مراکز درمانی و ...) مقابله چندانی انجام دهد. در این شرایط احتمال ایجاد خطرات جدی برای فرد بسیار بالاست.

در نهایت باید گفت، نتایج تحقیقات مختلف نشان داده که دریافت دوزهای کامل واکسن از هر نوع که باشد، یک ضرورت محسوب شده و توصیه می‎شود که این کار به هیچ عنوان به تأخیر انداخته نشود.