نهادهای امنیتی هاتگرام و طلاگرام را مجاز اعلام کردند؛ یک نسخه از اطلاعات کاربران در داخل کشور ذخیره می‌شود

داستان همیشگی فیلترینگ در کشور این‌رزوها صحنه حضور بازیگران ریز و درشتی در حوزه شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسانی است؛ شبکه‌هایی که حالا در لباسی جدید ولی با ظاهری یکسان فعالیت می‌کنند. در این مطلب قصد داریم به بررسی وضعیت دو نرم‌افزار طلاگرام و هاتگرام در کشور بپردازیم و ببینیم که از دید نمایندگان مجلس، نهادهای دولتی و امنیتی این دو نرم‌افزار چه جایگاهی دارند و با وجود اصرار همیشگی به فیلترینگ کامل تلگرام، چطور هنوز به فعالیت خود ادامه می‌دهند؟

مقدمه

بعد از اینکه نرم‌افزار اصلی تلگرام توسط نهادهای زیربط در کشور به صورت کامل فیلتر شد بسیاری از نرم‌افزارهایی که ادعا می‌کردند می‌توانند به صورت کامل جایگزین آن شوند وارد صحنه رقابت جدی شدند. در این میان شعار ارائه خدمات توسط نرم‌افزار بومی برای کاربران داخلی باعث شد تا برخی از این پیام‌رسان‌ها بتوانند پشتیبانی خوبی را از نهادهای دولتی دریافت کنند. البته باید به این موضوع اشاره کنیم که این نرم‌افزارها دو گروه اصلی را شامل می‌شدند؛ گروه اول نرم‌افزارهای مستقل بودند و گروه دوم نرم‌افزارهایی که به صورت مستقیم توسط نهادهای دولتی و یا وابسته به دولت ایجاد و توسعه داده شده بودند.

بعد از فیلترینگ تلگرام موجی گسترده‌ای از تبلیغات و تشویق کاربران داخلی برای کوچ به سمت نرم‌افزارهای داخلی شکل گرفت که بنابر ادعای مجتبی ذوالنوری، نماینده و عضو فراکسیون ولایی مجلس، بالغ بر 10 میلیون نفر بود. اما به عقیده ایشان یک مانع اصلی در این میان باعث شد که ادامه راه برای پیشرفت سریع و هر چه بیشتری این گروه چندان آسان و هموار نباشد. حجت الاسلام ذوالنوری در جریان مصاحبه‌ای با خبرگزاری خانه ملت دو دلیل را برای به وجود آمدن این پدیده دانسته و اعلام کرد:

با وجود این، در همان موج اول حدود 10 میلیون کوچ به پیام‌رسان‌های داخلی ثبت شد که کم نبود ولی به دلیل آنکه پهنای باند را برای آنها افزایش ندادند و سرویس‌دهی نکردند و از سوی دیگر در بحث امنیت اطلاعات کاربران فضای روانی درست کردند، این کوچ به کمال اتفاق نیفتاد.

طلاگرام و هات گرام چطور به وجود آمدند؟

علاوه بر توسعه بیشتر نرم‌افزارهای داخلی، فیلترینگ تلگرام پدیده دیگری را نیز توسعه داد و آن هم نمونه‌های وطنی تلگرام بودند. همانطور که می‌دانید تلگرام یک نرم‌افزار متن باز است که نسخه اصلی آن توسط شرکت Telegram LLP توسعه داده شده و کدهای منبع باز آن به راحتی قابل دسترسی هستند. این بدان معناست که هر فرد یا گروهی با دانش فنی برنامه‌نویسی توانایی استفاده از این کدها و ساخت نسخه اختصاصی خود است که علاوه بر توانایی استفاده از سرورهای تلگرام می‌تواند امکانات مورد نیاز خود را در بستر نسخه شخصی شده ارائه داده و تغییرات مطلوبش را ایجاد کند.

پیش از فیلترینگ تلگرام نرم‌افراهایی مانند موبوگرام، تلگرام پلاس و ... به صورت گسترده توسط کاربران ایرانی مورد استفاده قرار می‌گرفتند ولی به دلیل اینکه این نرم‌افزارها هیچ روش اضافه‌ای برای اتصال به سرورهای تلگرام در نظر نگرفته بودند با فیلتر شدن IPهای سرورهای تلگرام در کشور، عملاً امکان اتصال مستقیم این سرویس‌ها به خدمات تلگرام اصلی نیز از بین رفت؛ زیرا اتصال به تلگرام اصلی حالا فقط با روش‌های دور زدن فیلتر ایجاد شده مانند تغییر IP و استفاده از پروکسی ممکن شده بود.

با این وجود نسخه‌هایی از تلگرام به مرور روی کار آمده و فراگیر شدند که یک قابلیت ساده را ارائه می‌کردند و آن همان استفاده از یک پروکسی داخلی برای اتصال به سرورهای تلگرام بود. این نرم‌افزارها که حالا معروف‌ترین آنها هاتگرام و تلگرام طلایی هستند در داخل خود پروکسی‌های مستقلی تعریف کرده‌اند که کاربران با نصب نرم‌افزار دیگر نیازی به نصب و استفاده از نرم‌افزارهایی برای دور زدن فیلتر ندارند و به همین خاطر شوق دوباره‌ای میان کاربران ایرانی شکل گرفت که دوباره می‌توانند از خدمات تلگرام اصلی استفاده کنند و دیگر نیازی هم به نصب فیلترشکن‌های جداگانه روی سیستم نیست.

نقش دولت در ایجاد و توسعه هاتگرام و تلگرام طلایی

اما جدای از این مباحث و از بعد فنی، اتصال همزمان این حجم از کاربران که بنابر آمار رسمی بیش از 30 میلیون کاربر می‌شود به یک سرویس دهنده VPN و یا پروکسی نیاز به ساخت یک VPN Server قدرتمند دارد که علاوه بر پهنای باند زیاد، سرورهای سخت‌افزاری بزرگی را می‌طلبد و با سرمایه شخصی و رایگان توسعه‌دهندگان این نرم‌افزارها هم‌خوانی ندارد. با این اوصاف باید به منبع این دو نرم‌افزار با دقت بیشتری اندیشید که البته حجت الاسلام ذوالنوری منبع توسعه آنها را دولت دانسته و در جریان مصاحبه اخیر خود اعلام نموده:

هاتگرام و طلاگرام به عنوان دو اَبَر فیلترشکن هستند که کاربران از طریق آنها به تلگرام دسترسی پیدا می‌کنند؛ لذا وقتی دولت این دسترسی گسترده را ایجاد کرد، جلوی کوچ مردم به پیام‌رسان‌های داخلی گرفته شد.

در مورد پهنای باند هم قضیه به همین منوال است و گویا پشتیبانی از این نرم‌افزارها توسط دولت انجام شده است و در مقابل آن و به عقیده نمایندگان مجلس حمایتی به مراتب کمتر از رقبای وطنی و کاملاً بومی هاتگرام و طلاگرام صورت گرفته است. در این خصوص ذوالنوری صحبت‌های خود را اینگونه ادامه می‌دهد:

اگر یک چهارم آن پهنای باندی که در اختیار هاتگرام و طلاگرام قرار گرفته در اختیار پیام‌رسان‌های داخلی بود، اکنون بیش از این دو کاربر می‌داشتند. وقتی کاری شروع می‌شود، موج اول آن بسیار مهم است؛ ولی وزارت ارتباطات قفل اول را برای پیام‌رسان‌های داخلی باز نکرد که همین امر القای ناتوانی پیام‌رسان‌های داخلی را به دنبال داشت و در مردم زدگی ایجاد کرد. زیرساخت‌هایی که برای تلگرام فراهم کردند برای پیام‌رسان‌های داخلی ایجاد نشد و آن تقویت مورد نظر در داخل اتفاق نیفتاد.

در همین زمینه علاءالدین بروجردی نماینده مردم بروجرد و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نیز در جریان مصاحبه‌ای عدم پشتیبانی کافی از رقبای داخلی طلاگرام و هاتگرام را عامل اصلی عدم پیشرفت لازم این سرویس‌ها دانسته و می‌گوید:

تعداد کاربران تابعی از جاذبه‌هایی است که از سوی این پیام‌رسان‌ها تعریف می‌شود و قدرت آنها در ارائه خدمات بیشتر. فراگیر شدن یک  پیام‌رسان‌ داخلی و ملی زمان‌بَر است. تا زمانی که یک سامانه ملی بخواهد جای خود را باز کند، هم به زمان زیادی نیاز دارد و هم باید توانمندی بیشتری داشته باشند؛ وزارت ارتباطات می‌تواند در این زمینه نقش مهمی ایفا کند.

نماینده مردم قم، مجتبی ذوالنوری نیز فعالیت این دو سرویس را با اراده کامل دولت ممکن می‌داند:

این امر برخاسته از خواست دولت بود؛ آنها مردم را با ایجاد دل نگرانی درباره حفظ اطلاعات شخصی‌شان می‌ترساندند تا جلوی کوچ کاربران به پیام‌رسان‌های داخلی را بگیرند؛ اینگونه جلوه می‌دادند که پیام‌رسان داخلی امین مردم نیست و آتو می‌گیرد ولی گویی آژانس امنیت ملی آمریکا که تمام این اطلاعات را ذخیره می‌کند، امین مردم است!

ورود دستگاه‌های امنیتی کشور به بحث تلگرام طلایی و هاتگرام

با وجود توضیحات فوق به نظر می‌رسد دولت برنامه ویژه‌ای برای دو سرویس جانشین تلگرام در کشور دارد و یکی از مهمترین آنها بحث امنیت است. در این خصوص علاءالدین بروجردی می‌گوید:

مسئولان وزارت اطلاعات حدود یک سال پیش در کمیسیون امنیت ملی مجلس حاضر شده و گزارش دادند این دو مجاز هستند و آنها را جزو شبکه‌های غیرممنوع اعلام کرده بودند؛ ولی نظر رسمی را باید وزارت ارتباطات درباره فعالیت هاتگرام و تلگرام طلایی اعلام کند.

بروجردی درباره ابراز نگرانی برخی درباره نقش دولت در خصوص اوج‌گیری فعالیت هاتگرام و تلگرام طلایی، شورای عالی فضای مجازی را مسئول بررسی امنیتی سرویس‌های فعال در حوزه سایبری دانسته و با توجه به وضعیت فراقوه‌ای این شورا، نگرانی را متوجه این قضیه نمی‌داند.

یک نسخه از اطلاعات کاربران در داخل کشور ذخیره می‌شود

ارائه خدمات از سوی این دو سرویس کاملاً برنامه‌ریزی شده بوده و به دلیل اینکه سروری داخلی در سر راه اتصال این دو نرم‌افزار به سرورهای اصلی تلگرام قرار گرفته می‌توان نظارت کاملی روی فعالیت و اطلاعات کانال‌ها و کاربران داشت. در همین زمینه عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس یک سوال جالب را مطرح نموده است و می‌گوید:

 آیا اکنون که هاتگرام و طلاگرام از سوی یک دستگاه امنیتی در داخل کشور راه‌اندازی شده و کاربران از طریق این دو وارد تلگرام می‌شوند و به طور طبیعی یک نسخه از اطلاعات آنها در داخل ذخیره می‌شود، دیگر آن نگرانی درباره حفظ اطلاعات مردم وجود ندارد؟

حجت الاسلام طباطبایی نژاد نماینده مردم اردستان و عضو فراکسیون روحانیت مجلس نیز ماه گذشته طی مصاحبه‌ای امکان مانور بیشتر با استفاده از این دو سرویس را بسیار کاربردی دانسته و می‌گوید:

البته ایرادات امنیتی که به تلگرام وارد بود به تلگرام طلایی وارد نیست زیرا وقتی اطلاعات وارد می‌شوند، مصدر ورودی قابل رصد است و مثلا می‌توان شبکه‌هایی همچون آمد نیوز را بست ولی این کار بر روی اصل تلگرام شدنی نبود.

وی با بیان اینکه هاتگرام و تلگرام طلایی از نظر امنیتی و اجتماعی امن‌تر هستند و یک مصدر مدیریتی و برنامه‌ریزی روی آنها اعمال می‌شود، گفت:

بر روی تلگرام هیچ مصدر برنامه‌ریزی نداشتیم؛ مگر اینکه آن را به صورت کامل فیلتر کنیم. سرور هاتگرام و تلگرام طلایی همان سرور تلگرام است که فیلتری روی آن گذاشتند و مثلا شده تلگرام طلایی.

احتمال فیلترینگ تلگرام طلایی و هاتگرام چقدر است؟

با توجه به دید مثبت و توضیحاتی که توسط این سه نماینده در مصاحبه‌های طی یک ماه گذشته ابراز شده به نظر احتمال فیلترینگ این سرویس‌ها در حال حاضر بسیار وضعیت است. با این وجود ذوالنوری منافع این سرویس‌ها برای دولت را عاملی بازدارنده از عزم آن برای فیلترینگ آنها دانسته و در مورد فیترینگ هاتگرام و تلگرام طلایی چنین نظری دارد:

در حال حاضر درآمد حاصل از فروش پهنای باند و اخذ هزینه از اپراتور و کاربر، بی حساب و کتاب و بسیار چشمگیر است و بنده معتقدم بحث هاتگرام و طلاگرام و نیز عدم تقویت پیام‌رسان‌های داخلی و همچنین تاکید بر وجود برخی پیام‌رسان‌های خارجی، خالی از منافع مادی برای دولت نیست. فیلترینگ این دو سرویس بستگی به عزم و اراده دولت دارد؛ دولت تاکنون بر اساس رفع دغدغه‌ها در این زمینه جلو نرفته و اقدام اساسی صورت نگرفته است.

به هر حال وضعیت فعالیت سرویس دهنده‌های پیام‌رسان داخلی نیز طی روزهای گذشته دستخوش تغییراتی شده است و بنابر اعلام وزارت ارتباطات 5 سرویس پیام‌رسان داخلی از چتر حمایتی دولتی خارج شده‌اند و باید به صورت مستقل فعالیت کنند و با این اوصاف مشخص نیست که با این اوضاع آیا همه آنها همچنان توانایی ادامه فعالیت در این حوزه پر رقابت، سنگین و هزینه‌بر را دارند یا خیر.

براساس صحبت‌های مطرح شده توسط نمایندگان مجلس، عزم دولت بر این است که به صورت محتاطانه وضعیت را ادامه دهد و تلاشی بر تقویت سرویس‌های داخلی دیده نمی‌شود و در سمت دیگر قابلیت‌های جذاب نظارت بر سرویس‌هایی مانند تلگرام طلایی و هاتگرام باعث شده تا به صورت چراغ خاموش، پشتیبانی خود از آنها را نیز ادامه دهد.