مریخ‌ در آستانه ‌‌فرود ‌‌‌ققنوس‌

[Labyrinth]

این روزها، مریخ خود را آماده می‌كند تا مریخ نورد ققنوس بر سطح آن فرود آید و گام دیگری را در مجموعه كاوش‌های مریخی بردارد. این ماموریت در كنار وظیفه اصلی خود مبنی بر انجام كاوش‌هایی در خصوص نواحی قطبی این سیاره، اطلاعاتی به دست خواهد آورد تا ما را در درك شرایط مربوط به امكان وجود حیات بر این سیاره یاری كند. در همین حال، تغییر نظر واتیكان و به رسمیت بخشیدن امكان وجود حیات بر مریخ، بحث‌ها بار دیگر بر امكان وجود حیات بر این سیاره بالا گرفته است.
این مطلب مروری است بر داستان پركشش حیات بر مریخ. از قرن نوزدهم تا اوایل بیستم میلادی، علاقه زیادی میان رصدگران برای ساخت تلسكوپ‌های هرچه بزرگ‌تر به وجود آمده بود. با این تلسكوپ‌های بزرگ، منجمان به دورتر‌ها از جمله سیاره سرخ مریخ نگاه كردند. در سال ۱۸۷۷ شیاپارالی، منجم ایتالیایی از پشت تلسكوپ خود راه‌آب‌هایی روی سطح مریخ مشاهده كرد كه به طرزی شگفت‌انگیز و شبكه‌وار سراسر سیاره را دربر‌ می‌گرفت.
تایید این مشاهده به‌وسیله برخی دیگر از منجمان آن زمان، موضوع این راه‌آب‌ها را كه به نام كانالی شناخته می‌شدند به بحث داغ روز تبدیل كرد؛ بحثی كه سرانجامش می‌توانست به اثبات این مدعا ختم شود كه زمانی موجوداتی هوشمند بر سطح این سیاره در همسایگی ما می‌زیسته‌اند.
بعد‌ها تحقیقات بیشتر مشخص كرد علت مشاهده این كانال‌ها به‌وسیله عده زیادی از منجمان، نوعی خطای بینایی تشخیص داده شده است كه در حال رصد با تلسكوپ‌های بزرگ كه فاصله كانونی بزرگی دارند رخ می‌دهند؛ ولی سوژه هیجان‌انگیز موجودات هوشمند مریخی، مدت‌ها نقل محافل عمومی، علمی و البته هنری شد.
با دخالت سینما و كتاب‌های علمی تخیلی در این موضوع، تصویر آدم كوتوله‌های سبزرنگ در ذهن ما نقش بست و كتاب‌هایی چون جنگ دنیا‌ها (جی.ولز، ۱۸۹۷) باعث نگرانی ما درباره همسایه‌های مریخی‌مان شد؛ اما با توجه به دید علمی و تجربی امروز، احتمال وجود حیات بر سطح مریخ واقعا چه میزان است؟
یكی از نكاتی‌ كه دانشمندان را به جستجوی حیات در مریخ علاقه‌مند كرده‌ شباهت‌های زیاد مریخ و زمین است‌
دانشمندان سال‌ها درباره شرایط و مواردی كه باید برای شكل‌گیری و حفظ حیات فراهم باشند، تحقیق كرده‌اند. روی زمین این شرایط را یك مجموعه پیچیده از فرآیند‌های محیطی تامین می‌كنند كه به آن زیست كره می‌گویند.
زیست كره شامل جو، پوسته زمین و آب‌ها می‌شود. در واقع، محیطی كه موجودات زنده می‌توانند در آن زندگی و نمو كنند. براساس ضروریات زندگی چون آب و محدوده‌های دمایی برای بقای موجودات زنده و وضعیت مریخ، دانشمندان تا سال‌ها یافتن حیات بر سطح مریخ را نامحتمل می‌شمردند.
یكی از نكاتی كه دانشمندان را به جستجوی حیات در مریخ علاقه‌مند كرده، شباهت‌های زیاد مریخ و زمین است.
قطب‌های یخی مریخ در میانه قرن ۱۷ میلادی رصد شده بودند و بعد‌ها اواخر قرن ۱۸ م. به وسیله ویلیام هرشل، بزرگ و كوچك شدن این قطب‌ها در زمستان و تابستان هر نیمكره مشاهده و اثبات شد.
در قرن نوزدهم، دانشمندان شباهت‌های مشخص دیگری میان مریخ و زمین یافتند. برای مثال، طول روز و شب روی مریخ بسیار به طول آن روی زمین نزدیك است؛ نزدیكی زاویه انحراف محور كه باعث می‌شد مریخ مانند زمین تغییرات فصلی را البته در سالی دو برابر سال زمین تجربه كند.
آغاز تحلیل‌های طیف‌نگاری از جو مریخ در سال ۱۸۹۴ شكلی جدی به خود گرفت. در این حین، منجم امریكایی ویلیام والاس نشان داد در جو مریخ اثری از اكسیژن یا آب نیست.
عكس‌های گرفته شده از سوی كاوشگر مارینر۴ در ۱۹۶۵ مریخی بایر، بدون رودها، اقیانوس یا هر نشانه‌ای از حیات را نمایاند. همچنین فاش كرد كه سطح مملو از دهانه‌های برخوردی است و در عین حال هیچ صفحه تكتونیك یا فرسایشی به هر نحو در ۴ میلیارد سال گذشته وجود نداشته و ندارد؛ البته این كاوشگر كشف كرد كه این سیاره، میدانی مغناطیسی دارد كه می‌تواند از سیاره در مقابل پرتو‌های مضر كیهانی محافظت كند (البته رصد‌هایی كه اواخر ۱۹۹۰ از سوی نقشه‌بردار كروی مریخ صورت گرفته، این شك را به یقین بدل كرد كه مریخ برخلاف زمین، میدان مغناطیسی قابل توجهی ندارد كه به پرتو‌های مرگبار كیهانی اجازه رسیدن به سطح مریخ را می‌دهد.)
از دستاورد‌های دیگر این كاوشگر، محاسبه فشار جوی مریخ بود كه بین ۴ تا ۷ هزارم بار است و این یعنی آب مایع در این فشار هرگز روی سطح مریخ وجود نخواهد داشت.
پس از مارینر ۴ جستجوی حیات روی مریخ به جستجو برای اندامگان‌هایی در حد یك حیات باكتریایی و تك‌سلولی تغییر یافت؛ زیرا محیط بوضوح برای زندگی چندسلولی‌ها بسیار نامساعد است.
در ماموریت بعدی، اواسط دهه ۸۰ كاوشگر‌های وایكینگ در آزمایش‌های خود به نكات مرموزی دست یافتند. افزایش مقدار دی‌اكسیدكربن در هوا توسط كاوشگر ثبت شد. این یافته البته كمكی به اثبات وجود حیات نكرد؛ زیرا دانشمندان معتقد بودند دی‌اكسید‌كربن می‌تواند توسط سوپراكسیدانت‌ها در خاك و بدون دخالت اندامگانی زنده صورت پذیرد.
در مارس ۲۰۰۴ ناسا اعلام كرد مریخ‌نورد فرصت، مدركی یافته است كه ثابت می‌كند مریخ در گذشته روی سطح خود آب مایع داشته است. این اعلان، امیدها را برای یافتن آثاری از حیات پیشین روی مریخ بالا برد.
در دسامبر ۲۰۰۶ ناسا تصاویری از نقشه‌بردار كروی مریخ را منتشر كرد كه نشان می‌دهند آب گاهی روی مریخ جریان می‌یابد؛ البته این تصاویر آب در جریان را نشان نمی‌داد؛ بلكه یك تغییر را درون یك دهانه و ته‌نشین رسوب‌ها گزارش می‌كرد كه قوی‌ترین سند بر این ادعاست كه آب حتی در چند سال اخیر روی سطح مریخ جریان پیدا كرده است و شاید همین الان در جریان باشد.
برخی محققان درباره این كه جریان آب تغییرات سطحی مریخ را كه توسط مریخ‌گرد‌ها گرفته شده شكل داده است، بسیار مشكوكند. اینها مطرح می‌كنند كه مواد دیگری چون ماسه یا غبار نیز می‌توانند جریان یافته و شكل‌های مشابهی ایجاد كنند.
هیچ كاوشگری پس از وایكینگ به طور مستقیم خاك مریخ را برای نشانه‌های حیات بررسی نكرده است.
ماموریت‌های اخیر ناسا حول این پرسش متمركز شده‌اند كه آیا زمانی روی سطح مریخ، دریاچه‌ها یا اقیانوس‌هایی از آب مایع وجود داشته است یا نه؟ این پرسشی است كه ۲ مریخ‌نورد روح و فرصت به آن پاسخ مثبت داده‌اند.
زندگی آن طور كه ما می‌شناسیمش، به مواد شیمیایی متشكل از كربن و نیتروژن بستگی دارد و هرجا این مواد تجزیه شوند، متان و آمونیاك آزاد می‌شود؛ پس جستجوی حیات می‌تواند به جستجوی این مواد و مشتقات آن نیز تبدیل شود. در مارس ۲۰۰۴ مریخ‌گرد مارس اكسپرس گزارش كرد كه در جو مریخ، متان یافت شده است.
این تاییدی بر یافته‌های قدیمی‌تر تلسكوپ فروسرخ انگلستان در هاوایی و رصدخانه دو پیكر جنوبی در شیلی به سال ۲۰۰۳ بود. از آنجا كه متان نمی‌تواند بیشتر از چند صدسال در جو مریخ بماند، حضورش در جو مریخ به این معنی است كه یا توسط نوعی فعالیت آتشفشانی ناشناخته یا فعالیت زمین‌شناختی یا نوعی حیات سخت‌زی مشابه نوع زمینی متان ایجاد می‌شود.
دیگران برای توضیح وجود متان، یك فرآیند به نام مارپیچی پیشنهاد می‌كنند كه در آن ماده معدنی اولیوین در حضور آب مایع به سرپنتین (سنگ مار) تبدیل می‌شود و می‌تواند در جایی زیر سطح مریخ رخ دهد و وجود متان در جو مریخ را توضیح دهد.
كشف فرمالدئید، آمونیاك و سیلیكات، رد صحت این اكتشافات و دوباره یافته‌های تازه‌تر و بحث‌های جدید‌تر، نظر دادن در خصوص وجود یا عدم وجود حیات روی مریخ را بسیار مشكل می‌كند؛ ولی امید‌ها در جامعه علمی رو به افزایش است. نظریه وجود حیات روی مریخ، هر روز طرفداران بیشتری میان دانشمندان پیدا می‌كند.
در جلسه غیررسمی بررسی كه زیر نظر كنفرانس آژانس فضایی اروپا در راستای ارائه یافته‌ها گزارش شده است ۷۵ درصد از دانشمندان شركت‌كننده اعتقاد دارند، زندگی زمانی روی مریخ وجود داشته است و ۲۵ درصد معتقدند هنوز هم آنجا حیات وجود دارد.
مریخ همواره به عنوان سوژه‌ای جذاب ذهن دانشمندان را به خود مشغول كرده است. با وجود بررسی‌ها و تحقیقات مستمر موضوع حیات گاهی به دلیل یك كشف ناگهانی یا نظریه جدید به بحث داغ مطبوعات و محافل عمومی تبدیل می‌شود.
مطالعه روی یك شهاب‌سنگ مریخی به نام ۸۴۰۰۱ E.L.H ‌در سال‌های اخیر این احتمال را كه ساختار‌های درون آن درواقع فسیل‌های میكروبی باشند، بررسی می‌كند. دانشمندان دیگری این ساختار‌های عجیب را نتیجه نوعی فرآیند صرفا شیمیایی می‌دانند. هر دوی این نظریات در میان جامعه دانشمندان بسیار بحث‌برانگیزند. ادعا‌هایی هست كه شهاب‌سنگ‌های مریخی دیگری چون نخلا نیز مداركی دال بر وجود حیات مریخی را دربر می‌گیرند؛ ولی تاكنون مدرك مستدلی ارائه نشده است.
ماموریت ققنوس شاید به برخی پرسش‌ها، پاسخ نهایی بدهد. ماموریت ققنوس در ماه می ۲۰۰۸ در یك منطقه قطبی در مریخ، تله‌روباتی را فرود می‌آورد. ۲ هدف مهم این ماموریت؛ یكی گشتن به دنبال محل‌های قابل سكونت در پوسته مریخ، جایی كه برای میكروب‌ها احتمال حیات دارند و دومی یافتن رد‌های تاریخی است از وجود آب در مریخ.
مریخ‌نشین یك بازوی روبوتیك ۵/۲ متری خواهد داشت كه می‌تواند تا عمق نیم متری پوسته، شیار بزند. این بازو به یك دوربین بازویی مجهز است كه مواد در حوزه دید را حین انتقال به مریخ‌نشین شناسایی می‌كند كه از برتری‌های این ماشین نسبت به وایكینگ‌هاست.
این ابزار یك اسپكترومتر (طیف‌سنج)‌ با توانایی ردیابی ریزارگانیسم‌هایی تا ۱۰ppb را دارد.
شاید در یك نگاه این همه ریزبینی‌ها و جدال‌های بی‌پایان بر سر جزییاتی كه در سیاره سرخ‌رنگ همسایه می‌گذرد و این همه هزینه به نظر اتلاف وقت و پول در پی اوهام عده‌ای منجم و محقق به نظر بیاید كه در بهترین حالت به كشف نوعی باكتری سخت‌زی در لایه‌های زیرین خاك مریخ ختم شود؛ ولی با نگاهی دقیق می‌شود به هدف نهایی این تحقیقات پی برد: افزایش امید و شانس بقا تا زمانی فراسوی عمر زمین خاكی و وسعت دادن دید انسان به حیات خودش و دیگر موجودات در ابعاد كیهانی. به همین جمله فكر كنید: شاید! شاید ما تنها نباشیم ...

منبع : روزنامه جام جم