به مناسبت سالروز آزاد سازي خرمشهر

[Security]

در آستانه سوم خرداد سالروز حماسه اي عظيم در تاريخ اين مرز و بوم و هشت سال دفاع مقدس قرار داريم . واقعه اي كه ابعاد مختلف آن ناشناخته مانده است . در اين يادداشت مروري داريم بر عمليات غرورآفرين بيت المقدس كه منجر به آزادي خرمشهر قهرمان شد . اگر چه از سالروز شروع اين عمليات چند روزي گذشته ولي مرور حماسه اي بزرگ كه منجر به خلق حماسه اي بزرگتر شد خالي از لطف نيست . در همين جا جا دارد يادي كنيم از شهداي گرانقدر عمليات بيت المقدس و آزاد سازي خرمشهر قهرمان و سلام صلوات بفرستيم به ارواح ملكوتي اين عزيزان .

اللهم صل علي محمد و آل محمد

************************************************

اشاره

تلاش براي طرح‌ريزي و اجراي عمليات بيت‌المقدس در موقعيت بسيار حساسي انجام شد؛ وضعيت داخلي كشور با انهدام بقاياي ضدانقلاب به تدريج رو به بهبودي و ثبات پيش مي‌رفت. اوضاع منطقه نيز به دليل نگراني امريكا از نتايج ناشي از پيروزي ايران بر عراق، به گونه‌اي آشكار ملتهب بود، ضمن اين كه مناسبات اعراب و اسرائيل با آمادگي اسرائيل براي تهاجم به جنوب لبنان، در وضعيت حساسي قرار داشت. در چنين موقعيتي، بي‌گمان، نتيجه عمليات بيت‌المقدس براي ايران، منطقه و عراق بسيار سرنوشت‌ساز و تعيين‌كننده بود، لذا سرعت عمل در اجراي اين عمليات براي ايران بسيار با اهميت بود و نقش مؤثري داشت.

زمينه اجراي عمليات بيت‌المقدس متأثر از نتايج سلسله عمليات‌هاي پيشين بود كه با شكستن حصر آبادان آغاز شد و پس از آن نيز ادامه يافت. اين نتايج عبارت بودند از:

1- انهدام بخش وسيعي از نيروي زميني دشمن.

2- آزادسازي بخش مهمي از مناطق اشغالي در منطقه جنوب كشور.

3- آزادسازي نيروهاي پدافندي خودي از مناطق اشغالي.

4- افزايش توانايي نيروهاي خودي در طرح‌ريزي و اجراي عمليات.

5- افزايش تسلط اطلاعاتي بر دشمن.


شرح عمليات

سرعت عمل نيروها براي كسب آمادگي لازم و فراهم‌سازي مقدمات اجراي عمليات بيت‌المقدس، همچنان از ضروريات كار به شمار مي‌رفت، زيرا با توجه به افزايش جابه‌جايي‌ها و نقل و انتقالات نيروهاي خودي در غرب رودخانه كارون و استقرار آنها در ساحل اين رودخانه، احتمال هوشياري دشمن وجود داشت. به همين دليل، برخي پيشنهاد مي‌كردند كه پيش از آغاز عمليات، نيروهاي خودي در ساحل رودخانه كارون به سرپل‌گيري اقدام كنند.

بدين‌ترتيب، پس از اقدامات و تلاش‌هايي كه در كمتر از يك ماه انجام شد، در ساعت 3 بامداد روز 10 ارديبهشت 1361، عمليات بيت‌المقدس با رمز “يا علي ‌بن‌ابي‌طالب (ع)“ آغاز شد. نخستين خبر درگيري با دشمن، 55 دقيقه بعد از نيمه شب به قرارگاه رسيد و تا سه ساعت پس از آن، به تدريج تمام يگان‌هاي خودي با دشمن درگير شدند.

پيشروي سريع نيروها در محور قرارگاه فتح، ابهام موجود را در مورد هوشياري دشمن، به ويژه در اين محور، برطرف كردو مشخص شد كه دشمن از سمت اصلي تك غافل بوده است.

برای مشاهده این لینک/عکس می بایست عضو شوید ! برای عضویت اینجا کلیک کنید

مرحله اول عمليات

در اين مرحله، يگان‌هاي قرارگاه قدس با دشمن درگير شدند اما تنها در محور قدس 4 موفق به عبور از مواضع دشمن و تصرف سرپل در جنوب رودخانه كرخه شدند. يگان‌هاي قرارگاه فتح نيز توانستند به آساني به جاده اهواز- خرمشهر رسيده و در آنجا مستقر شوند و تنها در الحاق با قرارگاه نصر دچار مشكلاتي شدند. در محور قرارگاه نصر، با وجود پيشروي برخي يگان‌ها. به دليل ناهماهنگي در پيشروي و عوامل ديگر، درگيري به روز كشيده شد و يگان‌هاي اين قرارگاه موفق به تأمين اهداف خودنشدند. عدم الحاق در محور قرارگاه نصر و افزايش فشار دشمن سبب شد كه كل منطقه متصرفه در محدوده قرارگاه نصر تهديد شود.

در پايان روز اول عمليات، وضعيت كلي نيروهاي خودي به اين شرح بود: قرارگاه‌هاي نصر و فتح، سرپلي به وسعت 800 كيلومترمربع را به تصرف درآورده و قرارگاه قدس از پنج محور خود تنها در دو محور موفق به اجراي مأموريت شده بود. با توجه به وسعت منطقه سرپل و غفلت دشمن از سمت اصلي تك، تعادل دشمن در این عملیات به طور اساسی درهم ریخت، به گونه‌ای كه تا پایان عملیات، توانایی مهار اوضاع و به دست‌گیری ابتكار عمل را نداشت.

پاتك دشمن

عراق پس از آگاهی از سمت اصلی تك و موفقیت نیروهای خودی در مرحله اول عملیات، تلاش‌های خود را آغاز كرد؛ دشمن ابتدا با فشاری سنگین. سرپل آزاد شده در جنوب رودخانه كرخه در محور قرارگاه قدس را بازپس گرفت. در محور قرارگاه فتح نیز دشمن تلاش كرد، نیروهای خودی را از پشت جاده اهواز- خرمشهر عقب براند، به همین منظور، با استفاده از عدم الحاق بین دو قرارگاه فتح و نصر و با رخنه در این شكاف، فشار سنگینی به نیروهای خودی وارد آورد و سرانجام تیپ‌های 7 ولی‌عصر و 27 حضرت‌رسول‌(ص) را وادار به عقب ‌نشینی كرد.

در محور قرارگاه نصر نیز وضعیت بحرانی و نامساعد بود؛ رخنه‌های موجود به دلیل عدم هماهنگی در پیشروی و انجام نشدن الحاق، موجب تشدید فشار دشمن بر نیروهای خودی شد. بنابر گزارش‌های موجود، درچنین وضعیتی صدام به نیروهایش فشار بسیاری برای بازپس‌گیری مواضع آزاد شده وارد می‌كرد.

با وجود فشار شدید دشمن به ویژه در منطقه سرپل- كه با به كارگیری تیپ 10 زرهی آغاز شده بود- نیروهای خودی در بدترین وضعیت و در حالی كه فاقد آتش پشتیبانی و مواضع مناسب بودند، به مقاومت خود ادامه دادندو با آن كه تانك‌های دشمن توانستند در مواضع خودی نفوذ كنند، اما رزمندگان، با رشادتی بی‌نظیر بار دیگر رخنه‌ها را ترمیم و كل منطقه سرپل را حفظ كردند.

شب دوم

نیروهای خودی به دلیل تصرف و تأمین سرپل، در وضعیت نسبتاً خوبی به سر می‌بردند، ولی عدم تأمین عقبه و انجام نشدن الحاق به عنوان مهم‌ترین معضل عملیات موجب نگرانی فرماندهی عملیات شده بود، لذا قرارگاه‌های فتح و نصر مأموریت یافتند زخنه‌های موجود در مواضع را ترمیم كنند و قرارگاه قدس نیز موظف شد، مواضع از دست رفته را تصرف كند.

بدین‌ترتیب، در شب دوم عملیات برخی از رخنه‌ها ترمیم شد، ولی عملیات بازپس‌گیری مواضع از دست رفته در محور قرارگاه قدس ناكام ماند و نیروهای این قرارگاه بار دیگر به مواضع قبلی خود عقب ‌نشینی كردند.

مرحله دوم عملیات

پس از مرحله اول عملیات كه یك هفته طول كشید، برای اجرای مرحله دوم عملیات با توجه به استقرار دشمن در غرب جاده اهواز- خرمشهر، دو راه كار پیش ‌بینی می‌شد:

1- ادامه تك به سمت مرز به منظور دسترسی بیشتر به عقبه‌های نیروهای دشمن و تهدید بصره.

2- پیشروی به سمت خرمشهر با پیشروی از غرب جاده اهواز- خرمشهر.

به نظر می‌رسید بدون انهدام نیروهای دشمن، تصرف خرمشهر با چرخش به سمت این شهر از روی جاده اهواز- خرمشهر ممكن و عملی نباشد، بنابراین، در اولویت اول می ‌بایست، نیروهای دشمن منهدم و مرز تأمین می شد، سپس تلاش برای ورود به داخل خرمشهر انجام می‌گرفت. بر همین اساس، در مرحله دوم عملیات، دو قرارگاه نصر و فتح مأموریت یافتند به سمت مرز پیشروی كنند و قرارگاه قدس نیز موظف شد با تظاهر به تك، همچنان دشمن را درگیر نگه دارد.

مرحله دوم عملیات در ساعت 22:30 روز 16 اردیبهشت 1361 با هدف رسیدن به مرز بین‌المللی و محاصره خرمشهر آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در آغاز حمله خود به جاده مرزی رسیدند ولی نیروهای قرارگاه نصر زیر فشار شدید دشمن قرار داشتند. پس از روشن شدن هوا، درگیری میان دو طرف ادامه یافت و نیروهای خودی با اتكا به كانالی كه خط حد دو قرارگاه فتح و نصر محسوب می‌شد، در برابر پاتك‌های دشمن مقاومت كردند، كه سرانجام، نیروهای دشمن از غرب جاده دست به عقب‌نشینی زدند.

عقب‌نشینی دشمن

دشمن در مرحله نخست علمیات، طی ده روز نیروهای بسیاری را وارد منطقه كرد تا مناطق آزاد شده را بازپس گیرد. ولی نتیجه‌ای نگرفت، به ویژه این كه در مرحله دوم عملیات، نیروهای خودی به سهولت به مرز بین‌المللی رسیده و منطقه را تصرف و تأمین كردند.

در واقع، وضعیت دشمن در این منطقه به دلیل تاكتیك ویژه عملیات و حضور نیرومند قوای نظامی ایران درهم ریخته بود. به عبارت دیگر، دشمن در موقعیتی قرار گرفته بود كه توان مقابله مؤثر با نیروهای خودی را نداشت و تداوم این وضعیت می‌توانست علاوه بر انهدام نیرو، بصره را نیز در معرض خطر قرار دهد، به همین دلیل، دشمن تصمیم به عقب‌نشینی گرفت.

در این حال، عراق برای جلوگیری از فروپاشی یگان‌‌هایش، به هنگام عقب ‌نشینی تدبیر خاصی اتخاد كرد. از سوی دیگر، نیروهای قرارگاه قدس پس از اطلاع از عقب ‌نشینی دشمن از محور شمالی، صبح روز 19 اردیبهشت 1361 پیشروی كرده و دشمن را تعقیب نمودند.



بدین‌ترتیب، جاده اهواز- خرمشهر كه در اشغال دشمن بود، آزاد شد و عقبه نیروهای خودی به جای تكیه بر رودخانه كارون، روی خشكی و با اتصال به اهواز، برقرار شد.


مرحله سوم عملیات



خبرهای رسیده مبنی بر خروج نیروهای عراقی از خرمشهر و افزایش روحیه نیروهای خودی به دلیل پیروزی در عملیات، سبب شد، مرحله سوم عملیات با شتاب بیشتری انجام شود. به نظر می‌رسید شتاب دشمن در عقب‌نشینی، به منظور جلوگیری از خسارات و تلفات بیشتر انجام می‌گرفت، لذا مرحله سوم عملیات با هدف آزادسازی خرمشهر، با به كار گیری دو قرارگاه فتح و نصر، طرح‌ریزی شد و در ساعت 22 روز 19 اردیبهشت 1361 به اجرا درآمد. حضور پرشمار نیروهای دشمن در منطقه شلمچه و همچنین، خستگی روز افزون نیروهای خودی پس از مقداری پیشروی، در سه كیلومتری شملچه استقرار یافتند.

گرچه در این مرحله، اهداف مورد نظر به طور كامل تأمین نشد، ولی شمار بسیاری از نیروهای عراقی منهدم شدند و اطلاعاتی نیز از چگونگی آرایش دشمن به دست آمد كه مقدمه مرحله چهارم عملیات و فتح خرمشهر بود.

مرحله چهارم عملیات

در پی بازسازی یگان‌ها و انتقال قرارگاه فجر از منطقه فكه با سازمان‌دهی جدید، مرحله چهارم عملیات با سازمان سه قرارگاه فتح، فجر و نصر طرح‌ریزی شد. بر اساس تدبیر جدید، مقرر شد نیروها با مسدود كردن عقبه دشمن از جاده شملچه و سپس، ورود به داخل شهر، ضمن محاصره خرمشهر، بخش وسیعی از نیروهای دشمن را منهدم و به محاصره درآوردند.

مرحله چهارم عملیات در ساعت 22:30 روز اول خرداد 1361 آغاز شد. در این مرحله، نیروهای قرارگاه فتح به پلیس‌راه خرمشهر رسیدند و نیروهای قرارگاه فجر، پل نو را تصرف و به سمت اروندرود پیشروی كردند. در این حال، نیروهای قرارگاه نصر نیز با پیشروی در امتداد مرز و پاك‌سازی و انهدام دشمن، به سمت جنوب و به سمت نهر خین حركت كردند. مقاومت عراقی‌ها به ویژه در پل نو به منظور باز نگه داشتن عقبه نیروهای خود، نتیجه‌ای در بر نداشت و سرانجام، در سوم خرداد 1361 بر خلاف تصور دشمن كه در دروازه‌های شرقی، شمالی و جنوبی در كمین نیروهای خودی بود، رزمندگان اسلام از دروازه‌های غربی و شمالی و از همان محوری كه دشمن وارد خرمشهر شده بود، وارد خرمشهر شده و شهر را آزاد كردند.

خسارات و تلفات دشمن

میزان انهدام یگان‌های ارتش عراق كه در این منطقه عملیاتی مستقر بودند یا پس از شروع عملیات وارد منطقه شدند.

برای مشاهده این لینک/عکس می بایست عضو شوید ! برای عضویت اینجا کلیک کنید

در این عملیات، 19000 تن از نیروهای عراقی اسیر و 16000 تن دیگر كشته یا زخمی شدند. همچنین، 550 دستگاه تانك و نفربر، 50 دستگاه خودرو، ده‌ها قبضه توپ، 53 فروند هواپیما و سه فروند هلی‌كوپتر دشمن نیز در این عملیات منهدم شدند.


ارزیابی عملیات


فتح خرمشهر به عنوان بزرگ‌ترین پیروزی سیاسی- نظامی جمهوری اسلامی ایران در سال دوم جنگ، از اهمیت بسیاری برخوردار بود. در این عملیات، حدود 5400 كیلومترمربع از سرزمین های اشغالی آزاد شد و دشمن متجاوز برای اجتناب از تلفات بیشتر و حفظ ارتش خود و همچنین حفظ بصره، با سرافكندگی بسیار، از خاك ایران عقب نشست. در واقع، مقاومت دشمن در خرمشهر، كه موجب زمین‌گیر شدن نیروهای عراقی و در نتیجه، فتح خرمشهر به دست رزمندگان اسلام شد، شكست و هزیمت را برای عراق به ارمغان آورد.

بدون تردید، دشمن با وجود وضعیت نامطلوبی كه با آن روبه‌رو بود به دلیل اهمیت منطقه خرمشهر، تلاش می‌كرد، این منطقه را به عنوان تنها برگ برنده حفظ كرده و جنگ را آبرومندانه تمام كند، ضمن این كه از احتمال سقوط بصره نیز نگران بود. در چنین وضعیتی و به موازات تلاش رزمندگان برای آزادسازی خرمشهر، دشمن تلاش‌های مضاعفی را برای آمادگی نیروهای خود جهت حفظ خرمشهر انجام داد؛ به همین دلیل دشمن در این عملیات به لحاظ مكان و تا اندازه‌ای در مورد زمان هوشیار بود و از این دو جنبه غافل‌گیر نشد. به عبارت دیگر، باید دلیل شكست دشمن و پیروزی نیروهای خودی را مورد ارزیابی قرار داد. سردار غلامعلی رشید در مورد ضرورت ریشه‌یابی این موضوع می‌گوید:

«صحنه نبرد در دوران جنگ، میدان تحقق استراتژی طرفین است. باید بپذیریم، یك كشور در شرایط جنگ، بدون برخورداری از اندیشمندان نظامی، متفكران نظامی و رهبران نظامی قادر به اتخاذ و اجرای یك استراتژی موفق نخواهد بود؛ یعنی نمی‌توانیم بگوییم كه در یك دوره جنگ، بدون دلیل و بدون استراتژی، همین طور موفق شویم. مسلماً این موفقیت ریشه دارد. باید برگردیم، ببینیم صاحبان این استراتژی نظامی چه كسانی بودند و چه كسانی آن را انجام دادند؟»


بدون تردید آزادسازی مناطق اشغالی و فتح خرمشهر نتیجه یك استراتژی برتر بود. پیروزی‌های پی‌درپی در عملیات‌های چهارگانه، در مقایسه با شكست بنی ‌صدر در عملیات‌های چهارگانه، تنها به دلیل بینش نظامی مبتنی بر حضور نیروهای مردمی و انقلابی در عرصه جنگ و تركیب مقدس ارتش و سپاه بود. سردار رشید در مورد ویژگی‌های یك استراتژی موفق كه به تدبیر نیروهای انقلابی و مردمی اتخاد شد، چنین توضیح می‌دهد:

«در هر استراتژی موفق، سه ویژگی وجود دارد كه در استراتژی آزادسازی مناطق اشغالی قابل مشاهده است: 1- انطباق با واقعیات؛ 2- به كارگیری كلیه امكانات و مقدورات؛ 3- شناخت كامل از دشمن.

با آزادسازی مناطق اشغالی و اثبات درستی استراتژی و رفتار و عملكرد ناشی از آن، نقش تعیین‌كننده سپاه در جنگ تثبیت شد. در واقع، بلوغ و تكامل اندیشه دفاعی سپاه و توانایی و قدرت نظامی این نیرو با برگزاری نماز شكر رزمندگان اسلام در مسجد جامع خرمشهر، جایگاه و نقش خود را یافت و از این پس، سپاه به عنوان یك سازمان نظامی نیرومند و توانا در سطح ملی نهادینه و مورد شناسایی قرار گرفت. همچنین سپاه علاوه بر گسترش سازمان رزم، در ابعاد طرح‌ریزی و اجرای عملیات نیز قابلیت و برجستگی‌های خود را نمایان كرد.

در طراحی مانور عملیات، با توجه به موقعیت زمین منطقه و دركی كه از تلاش‌ها، آرایش دفاعی و محل استقرار نیروهای احتیاط دشمن وجود داشت، انتخاب راه كار مناسب با پیشنهاد وتصرف سرپل بزرگ، منجر به تغییر اوضاع به سود ایران شد. فرمانده سپاه پاسداران در این باره توضیح می‌دهد:

«من به برادرها گفتم، بایستی سرپل عمیق بگیرید. علت این كه برادران ارتشی ما می‌گفتند كه سرپل كوچك بگیریم، حرف منطقی آنها این بود كه ما بایستی یك سرپل داشته باشیم و بعد پلهایمان را نصب كنیم و نیروها را آن طرف ببریم و آرایش بدهیم. من گفتم نه، باید با سرعت خودمان را به جاده آسفالت اهواز- خرمشهر برسانیم. این حركت موجب می‌شد تمام قوای دشمن در محاصره قرار بگیرد و موجب نگرانی آنها شود.»

نشانه‌های موفقیت این حركت به عنوان ویژگی مانور عملیات، با عقب‌نشینی لشكرهای 5 و 6 ارتش عراق نمایان شد. دشمن با این عقب‌نشینی، منطقه مقابل قرارگاه قدس را فدای حفظ بصره كرد و پس از آن نیز با افزایش فشار نیروهای خودی، خرمشهر را فدای بصره كرد. بنابراین، فروپاشی دشمن را باید در ویژگی طرح مانور عملیات و سرعت عمل نیروها در عبور از رودخانه و تصرف سرپل بزرگ جست و جو كرد، فرمانده سپاه ادامه می‌دهد:

«در حقیقت ما قاطعیت و صلابت را در تصمیم‌گیری دشمن خرد كردیم و این باعث شد كه حركت ما روان شود.»

با توجه به ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر كه در وضعیت خاصی انجام گرفت، یكی از مسائل مهمی كه نیاز به بررسی دارد، علت توقف ایران در عملیات بیت المقدس در مرزهای بین‌المللی و خودداری نیروها از ادامه پیشروی به سمت بصره می‌باشد. در واقع، تأخیر در پیشروی به سمت بصره منجر به تحكیم مواضع دشمن و در نهایت ناكامی در عملیات رمضان شد. حال آن كه اصل مهم نظامی “استفاده از موفقیت و تعقیب دشمن“ ایجاب می‌كرد، نیروهای ایران در موقعیتی كه دشمن از نظر روحی و استحكامات دچار ضعف و استیصال شده بود، به سمت بصره پیشروی كنند. فرمانده سپاه درباره علت انجام ندادن این امر مهم، مشكلات نظامی را مورد تأكید قرار می‌دهد:

«حدس می‌زدیم كه ممكن است به سمت بصره برویم، ولی موفق نشویم. علت این كه ما از بصره دست كشیدیم، همین فكر بود، لذا ترجیح دادیم خرمشهر برای ما و بصره برای دشمن باشد.»

از سوی دیگر، دشمن در آخرین مراحل عملیات به دلیل عدم اطمینان در مورد سمت حركت نظامی نیروهای ایرانی، تصمیم گرفت، از خرمشهر خارج شود، ولی بصره را حفظ كند، لذا با توجه به اندیشه دفاع از بصره، خرمشهر را از دست داد.

بدین‌ترتیب، طی 9 ماه مناطق اشغالی ایران آزاد شد و در این میان، عملیات شگفت‌انگیز بیت‌المقدس (فتح خرمشهر) آخرین عملیات از سلسله عملیات‌های آزادسازی مناطق اشغالی بود كه به اجرا درآمد. عراق پیش از این، به دلیل وضعیت سیاسی داخلی ایران و نتایج سلسله عملیات‌های ناموفقی كه در پاییز و زمستان سال 1359 به فرماندهی بنی ‌صدر انجام گرفته بود، از نظر استراتژیكی در غفلت كامل به سر می‌برد و در واقع، نقطه ثقل تحولات جنگ را نادیده گرفته بود. تا آنجا كه بسیاری از مقام‌های عالی‌رتبه عراق در طول تابستان 1981 میلادی (1360) كاملاً متقاعد شده بودند كه دولت ایران تا پاییز (1360) سقوط خواهد كرد. ولی پیدایش وضعیت جدید به منزله شكست استراتژی عراق مبنی بر “تحمیل صلح با حفظ قلمرو“ بود. به همین دلیل، بدیهی بود كه دولت عراق با اعلام عقب ‌نشینی از سایر مواضع اشغالی، امكان افزایش حمایت جهانی از خود و در مقابل، فشار بر ایران را برای پایان دادن به این جنگ، فراهم كند.

شرمنده اگر طولاني شد .